Biblioteka Krytyki Literackiej

Niniejszy tom jest wyborem tekstów Wiesława Pawła Szymańskiego (1932–2017), jednego z najciekawszych historyków literatury polskiej i krytyków literackich po 1956 roku. Zamieszczono w nim szkice i eseje poświęcone polskiej krytyce literackiej oraz najważniejszym pismom literacko-kulturalnym XX wieku: „Żagarom”, „Marchołtowi”, „Verbum”, „Tygodnikowi Warszawskiemu”, „Przekrojowi” i „Wiadomościom”. W części drugiej tomu znalazły się głośne pamflety z Uroków dworu¸ zamykają go zaś artykuły programowe, dotyczące neosymbolizmu oraz romantyzmu.

Lektura tekstów Szymańskiego pozwala zweryfikować zawartą w nich wizję polskiej literatury nowoczesnej. Wizję osobną, własną, w której krytyk personalista ewoluuje od estetyzmu do moralizmu i zarazem łączy dwa bieguny polskiej nowoczesności: formalizm i heroizm.

Maciej Urbanowski

Tom Wiesława Pawła Szymańskiego Osobowość i poetyka. Szkice o literaturze polskiej XX wieku to zbiór artykułów znakomitego krytyka i historyka literatury, które kreślą, rysują i budują obraz pisarstwa filologicznego autora Ballad przed burzą w sposób interesujący i wielce zajmujący. Wyłania się z tego opracowania ciekawy portret niezwykle zachęcający do dalszego poznawania – ciągłego studiowania jego artykułów, szkiców, esejów. Już tytuł tomu przyciąga uwagę potencjalnego czytelnika – został on trafnie dobrany, świetnie charakteryzuje najistotniejsze problemy poruszane przez Szymańskiego. Znakomicie się stało, iż wydobywa się z zapomnienia tego interesującego krytyka.

(z recenzji dr. hab. Pawła Tańskiego, prof. UMK)

Drugi tom esejów jednego z najważniejszych polskich pisarzy XX wieku.

Orfeusz w piekle XX wieku – tom esejów Józefa Wittlina, który ukazał się w układzie zaproponowanym przez autora nakładem paryskiego Instytutu Literackiego w 1963 roku. Problematyka w nim poruszana – dwudziestowieczny kryzys wartości moralnych, konsekwencje wojen dla ludzkiej świadomości i kultury, zobowiązania pisarskie, los emigrantów i wygnańców, ale także impresje z podróży, lektur i spektakli teatralnych oraz wspomnienie Lwowa – tworzy zróżnicowaną wewnętrznie całość, imponującą intelektualną odwagą i etyczną wrażliwością. Przez dziesięciolecia pozostawał poza krajowym obiegiem literackim, wznowiony został w 2000 roku przez Wydawnictwo Literackie. Niniejsze wydanie Instytutu Literatury jest pierwszą edycją krytyczną tego dzieła.

Pierwszy tom esejów jednego z najważniejszych polskich pisarzy XX wieku.

Orfeusz w piekle XX wieku – tom esejów Józefa Wittlina, który ukazał się w układzie zaproponowanym przez autora nakładem paryskiego Instytutu Literackiego w 1963 roku. Problematyka w nim poruszana – dwudziestowieczny kryzys wartości moralnych, konsekwencje wojen dla ludzkiej świadomości i kultury, zobowiązania pisarskie, los emigrantów i wygnańców, ale także impresje z podróży, lektur i spektakli teatralnych oraz wspomnienie Lwowa – tworzy zróżnicowaną wewnętrznie całość, imponującą intelektualną odwagą i etyczną wrażliwością. Przez dziesięciolecia pozostawał poza krajowym obiegiem literackim, wznowiony został w 2000 roku przez Wydawnictwo Literackie. Niniejsze wydanie Instytutu Literatury jest pierwszą edycją krytyczną tego dzieła.

Jeśli do rąk polskiego czytelnika nie trafiło dotąd popularne opracowanie poświęcone znanej i cenionej twórczości Włodzimierza Odojewskiego, to książka Wiesława Ratajczaka wypełnia ów brak z naddatkiem. (...) Poznański historyk literatury odsłania motywacje skłaniające prozaika do koncentracji twórczości wokół kwestii pamięci historycznej, widzianej przez pryzmat konkretnego ludzkiego losu.

Autorka kreśli przed nami najpierw barwny zarys biografii Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – zawiłej, pełnej zaskakujących zwrotów i mrocznych zakamarków, po czym stopniowo odsłania tajniki warsztatu pisarza, dokładniej opisując charakterystyczne dla prozy Herlinga-Grudzińskiego pogranicze autobiografii i fikcji, dokumentu i wyobraźni.

Zamieszczone w książce analizy odsłaniają pasjonującą grę, jaką artysta prowadzi z „polskim mitem”, zarazem podważając go i utwierdzając, konstruując i dekonstruując.

Powinienem nazwać Tomasza Burka księciem niezłomnym krytyki, gdyż był jednym z nielicznych czołowych pisarzy polskich zdecydowanie broniących religijnych fundamentów naszej kultury, uczciwości myślowej i tej zwyczajnie ludzkiej; pozostał wierny najlepszym tradycjom narodowym oraz sprawdzonym wartościom uniwersalnym.

Krzysztof Dybciak

Tomasz Burek zawsze przenosił wzrok nad pyłem nieistotności ku temu, co istotne.

Adrian Gleń

Tomasz Burek należy do nadzwyczaj rzadkiego dziś „gatunku” krytyków, którzy dopracowali się własnego poglądu na literaturę oraz wyrazistych i stanowczo formułowanych kryteriów jej oceny. To właśnie czyni lekturę jego esejów […] czynnością nie tylko nader pożyteczną (bo wydatnie pomnażającą naszą dotychczasową wiedzę), ale i silnie inspirującą do dalszych przemyśleń i sporów czy rozwinięć.

Ryszard Nycz

Tomasz Burek jest jednym z najbardziej osobnych polskich krytyków literackich. I jednym z najważniejszych. Dla mnie najważniejszym. Takim, na którego książki czeka się z niecierpliwością i którego opinii wysłuchuje się z największą uwagą i skupieniem.

Maciej Urbanowski

Niezwykła poezja Jana Polkowskiego dzieli się na dwa okresy: 1977–1990 oraz od 2009 do dzisiaj. Dwudziestoletnie milczenie poety spowodowało odnotowanie jego tryumfalnego powrotu tomem Cantus przez niemal wszystkie media.

W zawartości i poetyce twórczości drugiego okresu nie ma większych zmian. Można jednak zauważyć, że jawniej zostały wyeksponowane w niej wątki religijne, a – z racji wieku poety – częściej pojawiają się tu wiersze senilne, naznaczone wspomnieniem, zrozumieniem i uważnym odnotowaniem przemian.

W monografii opracowano kilka najważniejszych tematów tej poezji. Po pierwsze (w dziale „ziemskim”), silny związek z miejscem, przez co należy rozumieć Polskę jako ojczyznę, ale też i „małe ojczyzny”, czyli Nową Hutę, Kraków oraz Tymową, o których mówi rozdział Miejsce poety na ziemi. Szczególnie wstrząsające dzieje powstania młodego miasta, obecnej dzielnicy Krakowa, mają w Polkowskim swego wybitnego herolda.

Do kategorii ziemskiej należą również dwa inne tematy: tragiczna historia Polski, której dramatyczny moment został uwieczniony w tomie Głosy, mówiącym o wydarzeniach grudniowych, oraz kwestia Kresów. Wileńszczyzna to bowiem druzgocące dziedzictwo Polkowskiego – jego ojciec, AK-owiec wyzwalający Wilno w 1944 roku, został zesłany za Ural, a następnie „repatriowany” na tak zwane Ziemie Odzyskane. Pamięć Kresów została odnotowana w rozdziale W prowincji niepamięci. Mityczne Kresy Jana Polkowskiego.

Na dział zajmujący się religijnym aspektem wierszy składają się dwa szkice. Jeden, krótszy, jest interpretacją pojedynczego wiersza Piero della Francesca „Madonna brzemienna”. Jest to wiersz najlepiej ujmujący teologiczne wątki maryjne, a zarazem jeden z wielu portretów kobiecych w poezji Polkowskiego. Drugi rozdział – Żywioły i Duch Święty. Sygnały poezji religijnej w twórczości Jana Polkowskiego – mówi o innym motywie, jakim jest codzienna obecność Ducha Świętego.

W Aneksie opublikowana została skrócona wersja posłowia z tomu Rozmowy z Różewiczem będącego kolekcją wierszy Polkowskiego napisanych jako odpowiedź na wiersze tegoż poety.

Jan Polkowski – zarys recepcji

Życie i twórczość Jana Polkowskiego należą do niezwykłych, ale paradoksalnie mało obecnych w czytelniczej świadomości.

Nadzwyczajność jego biografii rozpoczyna już sam start poetycki – Polkowski był pierwszym poetą, który debiutował poza komunistyczną cenzurą i do końca okresu PRL odmawiał uczestnictwa w oficjalnym życiu literackim. Jego pierwsze wiersze, pisane od 1977 roku, jeszcze w czasie studiów na krakowskiej polonistyce, ukazywały się w 1978 roku w podziemnym periodyku literackim „Zapis”, a także we współredagowanym przez niego piśmie krakowskiego Studenckiego Komitetu Solidarności „Sygnał”, pierwszej niezależnej, jawnej organizacji młodzieżowej w bloku sowieckim. Kolejne tomy jego wierszy – To nie jest poezja (1980), Oddychaj głęboko (1981), Ogień (1983) i Drzewa (1987) – wychodziły drukiem bez cenzorskich ingerencji. Debiut Polkowskiego był znaczący i potwierdzał siłę tak zwanego drugiego obiegu, a poeta swą postawą współtworzył proces wybijania się polskiej kultury na niezależność.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Polkowski mógł już publikować w oficjalnych wydawnictwach (Elegie z Tymowskich Gór i inne wiersze, 1990), ale – zaangażowany w odbudowę państwa polskiego – zamilkł na lat dwadzieścia. Jego głośny powrót (Cantus, 2009) był wydarzeniem niemożliwym do zignorowania nawet przez ideowych wrogów. Specyfika polskiego życia literackiego, uwikłanego w polityczne spory, spowodowała wprawdzie, że kolejne tomy nie odbiły się tak wielkim echem (Cień, 2010), co nie zmienia faktu, że niezwykłe w polskiej literaturze Głosy (2012) i senilna Gorzka godzina (2015) uznawane są za najwybitniejsze osiągnięcia literackie wolnej Polski. Faktem jest, że pisząc o poecie w roku 2022, mamy na myśli kogoś, kto w przeważającej części swego dorobku należy już do XXI wieku. Tak więc wcześniejsze rozpoznania i analizy twórczości – te z końca ubiegłego wieku – wymagają sporej korekty, jeśli nie zwykłego uzupełnienia. Dowodem na konieczność lekturowego wysiłku są kolejne książki, choćby tomy poezji, takie jak: Pochód duchów (2018), Rozmowy z Różewiczem (2018), Łyżka ojca (2021) czy Pomieszane języki (2021) oraz drugi tom wierszy zebranych Gdy Bóg się waha. Poezje 2018–2022 (2022).

Biografia poety i jej polityczny kontekst wpływają na odbiór jego twórczości. Jeszcze kilka lat temu Polkowskiego usiłowano zamknąć w formule „najwybitniejszego poety stanu wojennego”, mimo że w tym okresie wydał zaledwie jeden tom wierszy (Ogień), zresztą trzeci z kolei. O pierwszym okresie twórczości autora Elegii z Tymowskich Gór sporo mówią ważne rozpoznania Stanisława Barańczaka, Jana Błońskiego, Tadeusza Nyczka i Mariana Stali. Ci wybitni krytycy podkreślają u Polkowskiego misterne połączenie poetyckiego „ja”, uwikłanego w osobiste dylematy moralne i egzystencjalne, z tragicznym losem własnego narodu i – szerzej – dziejami Europy Wschodniej. Smutek i tragizm historii są w tej poezji dyskretnie przełamywane przez delikatną moc wartości wysokich, których oczywiste, choć zagrożone istnienie daje jednostce i wspólnocie otuchę i nadzieję na godne przetrwanie. Wiersze pisane po wielkim powrocie kontynuują linię zaproponowaną w młodości, wyrażającą jedność osobistego doświadczenia poety i losu narodu. Dzieje Polski oraz Polaków są w nich wyrażane i opisywane za pośrednictwem doświadczeń rodzinnych, a podkreślanie empirycznej identyczności tych przeżyć staje się znakiem herbowym poezji Polkowskiego. Najnowsze tomy twórcy, powstałe już w XXI wieku, komentowali znani krytycy, jak Przemysław Dakowicz, Andrzej Horubała, Wojciech Kudyba i Paweł Próchniak. Kilka lat temu z próbą całościowego podsumowania dotychczasowej twórczości zmierzyli się profesorowie Krzysztof Koehler i Wojciech Ligęza. Ostatnio podjął ją również Andrzej Horubała we wstępie do wydania wyboru zatytułowanego Wiersze konieczne (2021). Pierwsze antologijne wydanie szkiców i opracowań tej twórczości, poniekąd zastępujące monografię, ukazało się w 2017 roku pod tytułem W mojej epoce już wymieram, a o pierwszą książkę autorską Pamięć i godność. O poezji Jana Polkowskiego pokusił się Wojciech Kudyba. Niniejsza pozycja Na ziemi i w niebie. Szkice o ziemskiej i niebieskiej ojczyźnie Jana Polkowskiego jest ujednoliconą (i najczęściej skróconą) wersją zebranych wstępów, posłowi oraz szkiców powstałych w latach 2017–2022, będących wynikiem mojego kilkuletniego towarzyszenia temu twórcy, którego obecność uważam za niezwykle istotną dla zrozumienia najnowszych dziejów Polaków. A że historia ostatnio znów przyśpieszyła, przynajmniej niektórych budząc ze snu o nieznośnej lekkości bytu, skupienie uwagi na przemianie dziejów wydaje się niezwykle aktualne. Jest to bowiem poezja egzystencjalna, poważna, zajmująca się istotnymi sprawami dotyczącymi naszego losu tu, na ziemi, i kwestiami wykraczającymi poza sferę doczesną.

(fragment wstępu)

Katarzyna Szewczyk-Haake w swych interpretacjach eksponuje fundamenty postawy etycznej, jaką ewokują dzieła Józefa Wittlina. Badaczka opisuje z wyczuciem i znawstwem składniki duchowej autobiografii człowieka poddanego niełatwym, lecz wyrazistym wyborom moralnym.

[Leszek Elektorowicz] Prawdopodobnie już od czasu debiutu zdawał sobie sprawę, iż to właśnie rola outsidera i pewnego rodzaju odosobnienie pozwalają na wypracowanie własnego, indywidualnego sposobu widzenia świata oraz stylu literackiego, niezależnego od polityki literackiej władz PRL.

Jakie kulturowe źródła odkrywamy pod powierzchnią gęstych obrazów wypełniających wiersze i poematy Tadeusza Gajcego? Jakie paradoksy poetyckiego warsztatu wypełniają jego zawiłe frazy? Stopniowo z opracowania Rafała Brassego wyłaniają się odpowiedzi na te i podobne pytania.

Bardzo obszerna ilościowo i różnorodna gatunkowo twórczość Romana Brandstaettera bez wątpienia zasługuje na omówienie. Praktykując przede wszystkim pisarstwo religijne, szczęśliwie uniknął on ego dwóch odwiecznych grzechów głównych: pretensjonalności i patosu. Zapisane na kartach literatury doświadczenie duchowe pisarza jest nie tylko głębokie, ale również opisywane językiem, który nie ślizga się po powierzchni i nie razi banałem, nie znika też całkowicie wobec treści, lecz przynosi ze sobą styl prawdziwie poetycki, choć nierzadko minimalistyczny i bardzo oszczędny w środkach.

Niniejsza monografia przynosi spójny, a jednocześnie wielostronny i bogaty w rozmaite odniesienia historyczne obraz życia i twórczości Romana Brandstaettera. Odpowiednio podkreślone zostały też jej najważniejsze właściwości i zarazem największe fascynacje pisarza - zwłaszcza jego pasje związane z poznawaniem trzech kultur (źródłowych: żydowskiej i polskiej, oraz włoskiej, w której zakochał się na pewnym etapie swojego życia i którą też uznał za swoją). Opisano również główne myślowe konteksty pisarstwa Branstaettera - Biblię i mitologię. A to wszystko językiem prostym, w jasny i przystępny sposób objaśniającym meandry twórczości Romana Brandstaettera.

Z recenzji prof. dr hab. Anny Burzyńskiej

Książka jest rodzajem monografii jednego, dość spójnego środowiska literackiego. Tworzą je czterej autorzy, połączeni pewnym podobieństwem życiorysów, miejscem zamieszkania, a także okolicznościami społeczno-politycznymi, w których przyszło im pisać.

Niniejsza publikacja to pierwsza popularna monografia na temat twórczości Ferdynanda Goetla. Znakomicie skonstruowana, napisana piękną polszczyzną, opatrzona niezbędnym aparatem przypisów, komentarzy i bibliografii. Autor przedstawia najpierw biografię pisarza i historię jego rodziny, a następnie omawia jego twórczość. Dla czytelnika - zważywszy, że twórczość Goetla praktycznie nie istnieje w nauczaniu szkolnym - wszystko, o czym pisze prof. Polechoński będzie nowością i zaskoczeniem. Wnikliwe, precyzyjne, esencjonalne objaśnienia i interpretacje są najwyższej próby. Dobrze dobrana antologia utworów będzie świetnym przewodnikiem po twórczości tego pisarza. Książka ma szansę odegrać ogromną rolę nie tylko w popularyzacji, ale przede wszystkim w odkrywaniu i przywracaniu Goetla zbiorowej świadomości literackiej.

Włodzimierz Bolecki

Niniejszy tom obejmuje swym zasięgiem pełny horyzont czasowy dokonań badacza. Mieści zarówno wczesny szkic o poezji Tadeusza Różewicza (opublikowany w „Twórczości” w 1949 roku), jak i późne eseje ogłaszane na łamach „Tygodnika Powszechnego” na początku trzeciego tysiąclecia.

Dziś, gdy po ponad pięćdziesięciu latach, jakie upłynęły od śmierci poety, ponownie odczytujemy w kraju jego wiersze na tle dokonań innych autorów, nasuwa się konkluzja, że sygnatura „Kazimierz Wierzyński” słusznie kojarzy się wielu odbiorcom poezji z jednym
z najwybitniejszych nowoczesnych liryków, obrońcą zbiorowej tożsamości kulturowej i pamięci, a zarazem rzetelnym artystą, który władając po mistrzowsku wielobarwną skalą ludzkich uczuć, jako „jeden z nas” nie tylko zmagał się z condition humaine, z losem ludzkim, ale też walczył o los godny człowieka. Wyrażał artystycznym słowem pełnię dramatycznego doświadczenia jednostki, żyjącej w burzliwej epoce, uwikłanej w świat wielkomiejskiej cywilizacji, natury, kultury i historii, oscylującej między miłością i rozpaczą, radością i smutkiem, zwątpieniem i nadzieją, lękiem przed śmiercią i pragnieniem wieczności.

Wielką zaletą Inaczej przeżytej nowoczesności jest wyeksponowanie i analitycznie pogłębione ukazanie Bobkowskiego jako wybitnego artysty – Maciej Nowak dokonuje licznych i błyskotliwych mikroanaliz wybranych fragmentów dzieł, wpisuje je w konteksty sztuki polskiej i europejskiej, przywołuje ustalenia badaczy nowoczesności. 

Książka poświęcona osobie i twórczości Jacka Dukaja przynosi istotne rozpoznanie dotyczące jego prozy. Szczegółowo eksponuje jej uzależnienie do imaginarium dziewiętnastowiecznego: motywów religijnych wraz z ich zapleczem metafizycznym oraz historiozofii, która osią czyni konflikt polsko-rosyjski. Nie są to wątki omawiane najczęściej, tu jednak jawią się z całą wyrazistością, od naiwnej Złotej Galery po dostojewszczyznę Lodu. Dukaj nie prezentuje się w tym opracowaniu zgoła jak prorok postczłowieczeństwa próbujący językiem literackim uchwycić niemożliwe jeszcze pozycje poznawcze. Jest raczej konserwatystą zdjętym przestrachem przed utratą duszy nieśmiertelnej w labiryntach sztucznych światów technologii, stęsknionym za światem czynu - który rozpoznaje w rewolucyjnym stuleciu XIX.

Z recenzji wydawniczej dra hab. Tomasza Z. Majkowskiego

Książka jest antologią tekstów krytycznych Andrzeja Kijowskiego dotyczących literatury polskiej pierwszych dwóch dekad po II wojnie światowej oraz wybranych najznakomitszych zjawisk literatury wcześniejszej – zarówno polskiej, jak i światowej.

Czy literatura okresu PRL była wartościowa czy cenzurowana? Odpowiedzi udziela Andrzej Kijowski – krakowski krytyk, katolik, współtwórca demokratycznej opozycji. Odpowiedź okazuje się iście wolteriańska: jest literatura czy jej nie ma – zdaje się twierdzić Kijowski – trzeba ją wymyślić!

Dramatopisarstwo Marka Kochana, niezależnie od portretowania świata mediów zagarniającego świat realny, wręcz zastępującego go wykreowanym obrazem, pokazuje także ciągłą grę między fikcją i rzeczywistością. Często gubimy się w kwestii, gdzie przebiega między nimi granica.

Monografia prezentuje Wiesława Myśliwskiego jako najwybitniejszego polskiego prozaika przełomu XX i XXI wieku. Argumenty przemawiające za tą oceną dotyczą Kamienia na kamieniu jako epopei chłopskiej będącej jedyną po Panu Tadeuszu polską epopeją narodową oraz rozumienia twórczości dwukrotnego laureata Nike jako wielkie ćwiczenie polegające na podejmowaniu przez zindywidualizowane postaci prób odnajdywania się w życiu przez konfrontację z wszelkimi, personalistycznie doświadczanymi, wpisanymi weń dolegliwościami o charakterze egzystencjalnym, społecznym i historycznym. Praktykowanie tego ćwiczenia przesuwa punkt ciężkości polskiej literatury z tego, co historyczne, wspólnotowe i wieszcze, na codzienność, indywidualność i dialog między instancjami nadawczymi tekstu oraz jego czytelnikami. Najistotniejsza w tym dialogu jest kwestia takiej kreacji postaci w powieściach i dramatach Myśliwskiego, która skupia się na umiejętności przetwarzania sumy życiowych doświadczeń w całość posiadającą sens, czyli Los.

Czytanie językami. Praktyki interpretacyjne dla uczniów i studentów to zbiór błyskotliwych i nowatorskich interpretacji najważniejszych tekstów kanonu lektur szkolnych. Autorzy udowadniają, że utwory tak dokładnie "wyczytane" przez polonistykę jak Ludzie bezdomni czy W malinowym chruśniaku wciąż skrywają w sobie nieoczywiste znaczenia. Publikacja jest znakomitą pomocą dla wszystkich nauczycieli polonistów oraz studentów kierunków filologicznych.

To książka wyrastająca ze sztuki interpretacji. Odwołuje się do fundamentalnej dla polonisty praktyki: uważnej, niespiesznej, wnikliwej i silnie subiektywnej lektury. Za tą strategią filologiczną kryje się umiłowanie słowa – przyciągającego uwagę, wywołującego skojarzenia, pobudzającego do poszukiwań. Autorzy szkiców sięgają do tekstów niemal kanonicznych, obecnych bodaj w każdym rozkładzie materiału kształcenia literackiego – do utworów Adama Mickiewicza, Henryka Sienkiewicza, Marii Konopnickiej, Bolesława Leśmiana, Mirona Białoszewskiego, Haliny Poświatowskiej czy Zbigniewa Herberta. Przedstawione w niniejszej publikacji refleksje i wnioski są jednak rezultatem niekoniecznie oczywistych metod badawczych. Stąd tytułowe „języki”, przywodzące na myśl praktykę indywidualnego czytania, a zarazem kojarzone z metodologią, w której zakorzeniona jest interpretacja. Wachlarz proponowanych ujęć jest imponujący: od hermeneutyki i aksjologii po antropologię przedmiotu i muzyczność literatury. Autorzy pragną ożywić szkolny i akademicki dyskurs, przypominając poniekąd o prawdziwym powołaniu filologii, o sztuce interpretacji.

Książka zmienia nasze spojrzenia na poetkę, której twórczość jakiś czas temu zastygła w wygodnym stereotypie. Z wielką odwagą i determinacją autor przebija się przez skorupy ustalonych opinii, by pokazać nam Poświatowską, jako poetkę pełni egzystencji.