Biblioteka Pana Cogito

Panas proponuje nam Haupta nieoczywistego, widzianego zarówno od strony jego warsztatu pisarskiego będącego przedmiotem badań tekstologicznych, światopoglądu twórczego ujawniającego się poprzez deklaracje w pismach z pozoru marginalnych, ale też poprzez konkretne działania natury „technicznej”, wreszcie od strony wzajemnych relacji pomiędzy epistolografią a zasadniczą częścią twórczości w postaci komponowanych (wydanych i niewydanych) zbiorów opowiadań.

W odniesieniu do twórczości Zbigniewa Herberta powraca raz po raz nierozstrzygnięte, a może - nierozstrzygalne pytanie: czy niebo Pana Cogito jest puste? Próbujemy w tej książce sprawdzić hipotezę i niemożności udzielenia odpowiedzi na to pytanie.

Tytuł książki sugeruje, że w niniejszym tomie Czytelnik znajdzie szkice poświęcone aspektom religijnym w twórczości Zbigniewa Herberta.

Serii „Biblioteka Pana Cogito” znawcom przedstawiać nie trzeba: składają się na nią tomy, które od wielu lat wnoszą istotny, a może najistotniejszy wkład w popularyzację twórczości Zbigniewa Herberta

Różewicz nie jest tutaj czytany na kolanach. Mając dla poety wielką atencję, monografista stara się go „podejrzeć” w różnych sytuacjach szczegółowych. W kontekście historii i egzystencji, polskości i prywatności, sztuki i życia codziennego. To nie są zdawkowe i letnie interpretacje, przeciwnie – poetę czyta ktoś, kogo bardzo obchodzą sprawy, jakimi poeta żył.

Pełne zbadanie różnorodnej wyobraźni odpowiedzialnej za obrazy Boga w polskiej literaturze ostatnich stu lat jest – co oczywiste – niemożliwe. Nie tylko dlatego, że indywidualne przeżycie egzystencjalne, nawet we wspólnocie języka i kultury od stuleci judeochrześcijańskiej, musi być z natury zindywidualizowane, a kształt wypowiedzi różny, choćby z powodu wyznawanej poetyki. Jeszcze większy wpływ na rozmaitość postaw mają burzliwe dzieje polityczne Europy, zarówno dwie wojny światowe i groza totalitarnych systemów, jak i przygody intelektu powodujące gwałtowne zmiany mentalne, w tym stosunek do Transcendencji.

Przedstawione w tomie analizy oraz interpretacje tekstów współczesnych pisarzy polskich, których można jednoznacznie przypisać do nurtu literatury religijnej (Karol Wojtyła, Janusz Stanisław Pasierb, Leszek Moczulski), występują obok interpretacji utworów o proweniencji metafizycznej, wyraźnie obecnej w twórczości klasyków dwudziestowiecznej poezji (Krzysztof Kamil Baczyński, Zbigniew Herbert, Tadeusz Nowak, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski).

W kolejnym, trzecim już tomie z cyklu Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku, zatytułowanym Przełom XX i XXI wieku, badacze podejmują namysł nad literackimi sposobami mówienia zarówno o Bogu, jak i o kwestiach - w szerokim sensie - metafizycznych, teologicznych czy związanych z problematyką niewyrażalnego, zwłaszcza w poezji najnowszej.

Być i rozumieć. Szkice z humanistyki hermeneutycznej to kontynuacja projektu humanistyki hermeneutycznej, wyraźnie już zarysowanej w dwóch poprzednich książkach autora: Kim jestem ja, kim jesteś ty? Etyka, tożsamość, rozumienie (2012) oraz W poszukiwaniu sensu. Phronesis i hermeneutyka (2016). Tym razem Michał Januszkiewicz koncentruje się przede wszystkim na refleksji, która swe tradycje czerpie nie tyle z samej szeroko pojętej hermeneutyki, co z jej związków z fenomenologią: z fenomenologii hermeneutycznej

[...] Tom zawiera interpretacje utworów poetyckich [...], a także eseje o charakterze komparatystycznym, ukazujące relacje Herberta z innymi polskimi twórcami XX wieku. Niemniej tematyczna paleta jest spora i nie ogranicza się do interpretacji wierszy najsławniejszych poetów (Czesława Miłosza, Tadeusza Różewicza, Aleksandra Wata, Adama Zagajewskiego), ale przypomina twórców ciekawych i oryginalnych, choć z bardzo różnych powodów mniej znanych (do takich należy emigracyjny poeta Józef Łobodowski) czy nieco zapomnianych (jak Tadeusz Nowak i Tadeusz Śliwiak). Osobną grupę stanowią interpretacje wierszy poetów urodzonych w drugiej połowie XX wieku (Maria Korusiewicz, Bronisław Maj, Tomasz Różycki i Roman Honet), a nawet najmłodszych, zakwalifikowanych do „cyberpoezji” – zjawiska powstałego w XXI wieku. [...]

dr Józef Maria Ruszar

Nurt badań polskiej literatury z perspektywy postsekularnej, choć już okrzepł, wciąż jest atrakcyjny, żywotny, otwarty, umożliwia poszerzanie obszaru badawczego, a także oferuje nowe, skuteczne metody i narzędzia, pozwalające na (dekonstrukcyjną) analizę zarówno zjawisk znanych z tradycji (jak np. polski mesjanizm), jak i najnowszych dokonań literackich.

(z recenzji dr hab. Dariusza Pniewskiego)

Na książkę składają się artykuły publikowane na łamach różnych pism naukowych lub w monografiach w latach 1970–2014. Autor podejmuje w nich różnorodne kwestie związane z filozoficzną refleksją nad religią. Dotyczą one zjawiska powrotu sacrum w kulturze, jak i tradycyjnych form religijności, w których krakowski filozof poszukuje klucza do rozumienia tego, co dziś za Jurgenem Habermasem nazywamy „postsekularyzmem”.

Niewątpliwą zaletą omawianego zbioru jest różnorodność punktów widzenia, zarówno tych literackich, wyrażających indywidualne doświadczenie sacrum (lub jego brak), jak i badawczych: teologicznych i filozoficznych, ale też literaturoznawczych. Nałożenie na poszczególne twórczości różnych pryzmatów: m.in. filozofii dialogu (Janusz S. Pasierb), apofatyzmu (Aleksander Wat), koncepcji sytuacji granicznych Karla Jaspersa (Tadeusz Różewicz), mistycyzmu Henryka Elzenberga (Zbigniew Herbert) oraz myśli teologicznej Richarda L. Rubensteina, Irvinga Greenberga i Hansa Jonasa (Henryk Grynberg), a wreszcie prezentacja metody kerygmatycznej i niemieckiej Literaturtheologie dają przegląd zmagań literatury dwudziestowiecznej z teologiczną niepewnością, ukazując zarazem jej, warunkowaną historycznie, metafizyczną tęsknotę i bogactwo epifanijnego doświadczenia „światłej ciemności”.

dr hab. Radosław Sioma