Kwartalnik Nowy Napis

Zaklęte bruliony
SŁOWO WSTĘPNE

Kiedy w gimnazjum po raz pierwszy usłyszałem w konkursie recytatorskim wiersz Opluty Marcina Świetlickiego, zrozumiałem, że gramy z lirykami autora Zimnych krajów w jednej drużynie. Wiedziałem, że odtąd „Będziemy obserwować postępy ciemności”. W szkole moi nauczyciele byli rówieśnikami „Nowych Skamandrytów”, a więc mówili „brulionem”, czyli mówili Świetlickim. W jego wersach najsilniej wyczuwało się ów głębinowy nurt epoki. Upiorowe, ciemne, kontestatorskie, a przy tym pasyjne, można powiedzieć – paradoksalnie chrystocentryczne, operujące obrazami spod znaku niekiedy współczesnego, niekiedy mistycznego „ciemnego świecidła”. Romantyczne, chłopięce i bólowe: „Po zdjęciu czarnych okularów / ten świat przerażający jest tym bardziej. / Prawdziwy jest”. ...

Oddech, vanitas i hebel

CZYLI „TYLE NARAZ ŚWIATA" W KONCEPTACH WISŁAWY SZYMBORSKIEJ. SŁOWO WSTĘPNE

(...) Jak działa koncept Szymborskiej? Zakłada maskę współczesnego sowizdrzała, gra w pop-poezję, w wersy łatwe do wyświetlania na murach. Mnoży złote myśli i skrzydlate słowa, parabole w kostiumie z codzienności zderza z tymi moralno-historycznymi. Autoironia opiera się u niej na ciągłym przechodzeniu od afirmacji aktualizującej przypowieść ku negliżującemu zwątpieniu, które bynajmniej nie przynosi katharsis. Albo inaczej - uzdrowienie wydaje się zrazu nazbyt banalne, aby w nie uwierzyć. Wiersze Szymborskiej żyją, brzmią, są radością układania pięknych słów. To gra w tworzenie poetyckich „czytadeł", gra w tekściarza piosenek z frazami w duchu „Żaden dzień się nie powtórzy,/nie ma dwóch podobnych nocy". Gra z „wierszem-znajdą", banalnym? niepotrzebnym? Zza niego Szymborska patrzy na nas przez lorgnon z barokowym uśmiechem, zmieniającym pyzate putta w czaszki i główki-makówki. Goni za wierszem. 

Ireneusz Staroń

Emigracja, Czarnyszewicz i geografia przygody
SŁOWO WSTĘPNE

Avenida de Mayo, platanowa aleja w Buenos Aires. Rok 1942. Pod cieniami wysokich drzew przechodzi mężczyzna w czarnej dwurzędowej marynarce. Jest wysoki, ale nieśmiały i tak samo nieśmiało uchyli kapelusza, kiedy powita go portier Hotelu Madrid, do którego ten wysoki i nieśmiały właśnie zmierza. W torbie niesie opasły rękopis – „wiązkę dokumentów z ziemi nadberezyńskiej, ujętych w formie powieści”. W małym gabinecie na piętrze przyjmie go za chwilę profesor Wacław Radecki, znany psycholog i organizator życia polonijnego w Argentynie. Mężczyzna w dwurzędowej marynarce wchodzi teraz ciężko po schodach. Denerwuje się. Za oknami cienie platanowej Avenida de Mayo, a on myśli o lasach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ten mężczyzna to Florian Czarnyszewicz, a ten rękopis „znaleziony” w Buenos Aires to Nadberezyńcy, epos, który za kilka tygodni zachwyceni czytelnicy okrzykną „Panem Tadeuszem XX wieku” i na trzech kontynentach ulegną „wpływowi tego narkotyku”, by przeczytać – jak Czesław Miłosz – „jednym tchem 577 stronic dużego formatu”. A działo się to wówczas, kiedy w tej samej Argentynie Witold Gombrowicz dopiero zbierał materiały do swego Trans-Atlantyku.

...

W części dotyczącej tematu przewodniego 18. numeru „Nowego Napisu” prezentujemy różne projekty literackiej nowoczesności: Andrzeja Babińskiego, Witolda Gombrowicza, Maxa Blechera, Brunona Schulza, redaktorów „Nowego Nurtu” oraz przedstawicieli najnowszej poezji polskiej – Bogusława Kierca, Teresy Tomsi, Alicji Rosé, Agaty Puwalskiej, Miłosza Biedrzyckiego i Krzysztofa Koehlera. To sto lat polskiego modernizmu w układzie niechronologicznym. Obok kanonu nowoczesności (Schulz, Gombrowicz) sytuują się tutaj również ci mniej znani oraz dopiero do kanonu aspirujący. Wybór nie jest przypadkowy, bo zawsze warto śledzić modernizację także nieoczywistych dróg, zbaczać z podręcznikowych szlaków, aby wizje fundatorów projektu skonfrontować z tymi, którzy są zawsze gdzie indziej, ciągle w nieustannej wędrówce, wiernie oraz podejrzliwie wobec kryzysów prawdy, tożsamości, interpretacji. Czule i ze współczuciem dla podmiotu utraty, dla bohatera, który za pomocą języka wciąż się na nowo stwarza. Dla bohatera polskiej literatury nowoczesnej.

Widzę go, jak prześwituje przez burze z deszczu i burze ze słów. Idzie jak wędrowiec z płachtą na głowie na tle alpejskich szczytów i alpejskich błyskawic z obrazów Caspara Davida Friedricha. Pada deszcz, a on chroni się za zdartym płaszczem ze słów. Jest jesień 1829 roku. Wędrują wraz z Adamem Mickiewiczem i Antonim Edwardem Odyńcem ze Splügen do Chiavenny. Wędrują w drodze do wieczności. O takich wędrowcach przy okazji przemoczonych pończoch wieszcza pisał Jarosław Marek Rymkiewicz w tomie Adam Mickiewicz odjeżdża na żółtym rowerze (2018). To właśnie Rymkiewiczowi poświęcony jest 17. numer „Nowego Napisu”.

16. numer „Nowego Napisu” nosi tytuł Romantyzm 1822–2022. Dwustulecie wydania Poezyj. Tomu pierwszego Adama Mickiewicza, ze słynnym cyklem Ballady i romanse, to w naszym kwartalniku wędrówki osobiste, bo trudno inaczej mówić o tradycji dominującej. Przeżywać, a nie jedynie opisywać. Mickiewicz, czyli wszystko. Wykreślmy więc „nowoczesne zwątpienie” i zapiszmy „noc ciemna”. „Jam ją widział, jam ją zbadał; / Tę ranę sam sobie zadał” – powie Guślarz w scenie IX arcydramatu. Wszystko, więc i archaiczne, anarchiczne, korzenne, chrześcijańskie przekonanie, że nie jesteśmy sami.

Dźwiękowe przewroty Johna Cage’a, action painting Jacksona Pollocka, happeningi Allana Kaprowa, eksperymenty spod znaku ruchu Fluxus – bez tych niegdysiejszych dziwactw, zarazem ekscentrycznych i konceptualnych szaleństw nie byłoby tego, co współcześnie nazywamy sztuką performansu (ang. performance art). Nie byłoby jej też bez dadaistów – poetów i kabareciarzy, André Bretona i jego surrealistycznej afirmacji potęgi gestu – choćby wystrzału rewolweru w tłumie, pisuaru Duchampa, obscenicznych występów Wacława Niżyńskiego, Bauhausu, a w Polsce – happeningów Tadeusza Kantora. W 15. numerze „Nowego Napisu” zastanawiamy się nad tym, jak „robi się to” we współczesnym tańcu i choreografii, w teatrze offowym, filmie czy w galeriach oraz opowiadamy o praktykach pionierek i pionierów sztyk performatywnych w Polsce.

„Dom człowieka staje się, jak stajenka betlejemska, jądrem, dookoła którego zagęszczają przestwór wszystkie demony, wszystkie duchy górnych i dolnych sfer”, pisał Bruno Schulz w opowiadaniu Jesień. Jeśli czynię coś swoim domem, powtarzam gest wstępującego na ziemię Chrystusa, bo w naszej kulturze On jest najpełniejszym obrazem człowieka. Jak dziś odczytujemy te uniwersalne intuicje? 14. numer „Nowego Napisu” poświęcony jest wrażliwości religijnej, szczególnie zaś wyobraźni katolickiej, jej sile i żywotności, której ślady, znaki, a często mocne przejawy oddaje kultura literacka. Artysta wierzący znajduje się w swoistej sytuacji, ponieważ stoi na granicy dwóch światów i może odczuwać potrzebę dawania świadectwa transcendentnemu doświadczeniu. Ten rodzaj postawy rodzi problemy zarówno duchowe, jak i praktyczne (estetyczne). Problem związku osobistej religijności z poezją, a także duchowego przeżycia z samym dziełem okazuje się bardzo trudny do uchwycenia i wyrażenia.

W czterdziestą rocznicę wprowadzenia stanu wojennego zaprezentowano dwa numery „Nowego Napisu” dotyczące rzeczywistości, jaka nastała w Polsce po 13 grudnia 1981 roku. Oba są niejako kontynuacją poprzedniego podwójnego zeszytu poświęconego „Solidarności”, w którym opisane zostały dzieje ruchu od jego początku aż do niesławnej grudniowej daty. Jeśli „solidarnościowy karnawał” uznamy za pierwszy akt starcia z Polską Rzeczpospolitą Ludową, walkę w stanie wojennym nazwać możemy „drugim starciem” – i stąd też tytuł 11. oraz 12. numeru „Nowego Napisu”.

Stanisław Lem – jeden z czołowych przedstawicieli światowej science fiction i autor uniwersalnie kanoniczny, którego książki stawały się hollywoodzkimi filmami, bestsellerami, lekturami szkolnymi. Imiona jego bohaterów nadaje się ciałom niebieskim. Mając na uwadze tę właśnie wszechstronność, w Roku Lemowskim (do ustanowienia którego pretekstem była setna rocznica urodzin pisarza przypadająca w 2021 roku) spróbowaliśmy w niniejszym numerze „Nowego Napisu” przyjrzeć się twórczości autora Solaris z kilku różnych perspektyw.

„Wielu było utalentowanych poetów młodszego pokolenia, ale najlepszy z nich był Brodski, którego sama wychowałam” – powtarzała Anna Achmatowa. W bieżącym numerze „Nowego Napisu” przedstawiamy nie tylko nowe tłumaczenia tego autora, ale także młode pokolenie literatury rosyjskiej. Nie mogło również zabraknąć tematyki pandemicznej.

W cywilizacji cyfrowej żyjemy więc już na tyle długo, że jest ona obecna nie tylko w sferze zainteresowań awangardy i futurologów, ale stała się rzeczywistością okrzepłą, która ma swoją historię poddającą się badaniu, choćby w kontekście jej związków z literaturą. W niniejszym numerze „Nowego Napisu” zajmujemy się tą nową i nienową cyfrową rzeczywistością, przypatrując się jej z różnych perspektyw.

Powstanie związku zawodowego „Solidarność” w 1980 roku przeorało dogłębnie Polskę oraz było zaczynem głębokich zmian w Europie Środkowo-Wschodniej. Wprawdzie trwałe zmiany o charakterze strukturalnym nie nastąpiły od razu, lecz niemal po dekadzie, niemniej fakt, że siłowe zdławienie „Solidarności” przez stan wojenny nie unicestwiło idei, które ją ożywiały, świadczy o sile tego ruchu. Skoro – jako wspólnota narodowa – różnie oceniamy i jego, i jego sukcesję, wydaje się, że nie ma innego sposobu na uczciwe zdanie z tego sprawy, jak pewnego rodzaju wielogłos. Taki też jest ten zeszyt „Nowego Napisu”.

Przyznanie Nagrody Nobla Oldze Tokarczuk było z pewnością literackim wydarzeniem numer jeden w ubiegłym roku. Pomysł usytuowania twórczości Tokarczuk w centrum niniejszego wydania nie powinien zatem zaskakiwać. Wykraczając poza stylistykę laudacyjną i okolicznościową, traktujemy noblowski zaszczyt jako wezwanie do ponownej lektury dzieł Laureatki, do rewizji dotychczas opublikowanych tekstów interpretacyjnych i krytycznych oraz do refleksji nad publicznymi wypowiedziami samej Tokarczuk.

Przed Państwem 4. numer „Nowego Napisu”. Wiodący temat – „Sąsiedztwo” – podejmujemy na bardzo różne sposoby, odnosząc się, co zrozumiałe, do literatury nie tylko polskiej. W numerze znajdą Państwo tłumaczenia i analizy twórczości naszych sąsiadów, zarówno tych geograficznych, jak i tych, z którymi nie graniczymy na mapie, a których powiązań z naszą literaturą nie sposób nie zaznaczyć.

Na to, że Polska kulturowo i cywilizacyjnie leży nie tylko między Wschodem a Zachodem, ale również między Północą a Południem, zwróciło ostatnio uwagę dwóch tak różnych autorów jak Marek A. Cichocki w książce Północ i Południe oraz Przemysław Czapliński w Poruszonej mapie. Ta problematyka stała się punktem wyjścia dla „Kompasu Kulturowego”, wiodącego działu niniejszego numeru „Nowego Napisu”.

„Szczerze mówiąc, kategoria pokolenia nigdy nie była mi do niczego potrzebna” – zaznacza stanowczo Roman Bobryk w dyskusji z Józefem Ruszarem, Michałem Januszkiewiczem, Małgorzatą Peroń, Radosławem Siomą i Zofią Zarębianką. To właśnie kategoria pokolenia w literaturze będzie nas zajmowała w 2. numerze „Nowego Napisu”.

„Warto, żeby szerszej zobaczono, że mamy tu swoją wrażliwość i wielkie kulturalne bogactwo. Nie mamy kompleksów. Zakompleksionych zapraszamy do nas” — mówi Marian Kisiel, poeta i literaturoznawca z Uniwersytetu Śląskiego w wywiadzie otwierającym dział Ars Silesiae. Tematem, który szczególnie interesuje nas w tym numerze, jest bowiem Śląsk i jego kultura.