Literatura piękna

Pakt

Śpieszę się, ale ty diable

Nie ciesz się

Ja 

Podpisałem pakt

z Bogiem

Przyrzekł

A może tylko obiecał

Że nie będzie już plag

I wojen

Więc się z nim pogodziłem

I niech już tak

Zostanie

Henryk J. Kozak, Pakt

Cykl Na wysokiej połoninie – opus magnum Stanisława Vincenza – to wielka opowieść zarówno o archaicznej cywilizacji pasterskiej na Huculszczyźnie w Karpatach Wschodnich, jak i o chasydach, którzy na Pokuciu rozwijali idee religijne Baal Szem Towa, a także o rodach polskich i ormiańskich zakorzenionych w krajobrazie pogórza karpackiego i Bukowiny oraz o ludziach osiadłych w galicyjskich miasteczkach albo wędrujących przez granice.

Horyzont narracji obejmuje kilka stuleci dziejów mitycznych i historycznych, toczących się na pograniczu języków, religii i kultur, lecz Vincenz, opisując stabilny świat społeczny oparty na zasadzie swobodnego i przyjaznego współistnienia, proponuje czytelnikowi uniwersalny wzór etyczny, któremu zagrażają zjawiska charakterystyczne dla „nowych czasów”: pogwałcenie wolności i praw, uprzemysłowienie i niszczenie środowiska, pośpiech i bezrefleksyjność, oderwanie od podstaw tradycji duchowej, utrata tożsamości, „znijaczenie”.

Połonina jest fascynującym stopem wielu form i stylów literackich, utworem wielowarstwowym i swoistym palimpsestem, w którym regionalna historia splata się nie tylko z lokalnymi mitami, ale i z palącymi problemami naszej współczesności – z przemocą, szowinistycznym nacjonalizmem, upośledzeniem dialogu społecznego, cynizmem i nihilizmem. Epicki obraz dawnej wielonarodowej Rzeczypospolitej jest tu punktem wyjścia do refleksji o europejskiej teraźniejszości i przyszłości.

Poemat o śmierci uważany jest za dzieło wielkiej rangi, nie tylko jako utwór filozoficzny, ale także jako literacki esej. Stawiany jest obok innego dzieła Karsawina – Noctes Petropolitanes. Tekst napisany osobniczym idiolektem, jest przykładem realizacji eseistyki Srebrnego Wieku, samo dzieło zaś dopełnieniem rozważań na temat śmierci, jakie czynili współcześni Karsawinowi – Mikołaj Bierdiajew, Wasilij Rozanow, Władimir Sołowjow czy Lew Szestow.

Parodia kryminału „Inspektor Wołeczek i żar Czungpalarmy” opowiada o śledztwie kontrowersyjnego Analityka Praktyk Wątpliwych w tajemniczej stolicy egzotycznego zbytku 
i globalnej konspiracji, rządzącej się prawami ograniczonymi jedynie potencjałem języka 
i wyobraźni. Fantasmagoryczna Czungpalarma nasycona jest nonsensownym poczuciem humoru i postaciami równie groteskowymi, co groźnymi.
Choć prym wiedzie Malaniama, mącicielka wyglądająca jak milion dolarów w świecie, 
w którym płaci się centami, w śledztwo zamieszany jest też podrzędny łobuz ze Szlajanek Rubaszny Romek, przywódczyni ciemiężonych studentów-robotników Hesia Mejerowna czy profesor Wezyr, kapitalistyczny tyran wyzyskiwacz. Równie ważne są szczury szalejące 
z ontoaktywnymi krokietami pod marmurowym obliczem olimpijskich bożków i stojąca na straży tradycji i porządku, wiecznie szczerząca się Bezpieka.

Czy jesteście gotowi na lekturę, która wywróci do góry nogami Wasze dotychczasowe doświadczenia literackie?

Nowy tom Zygmunta Ficka to wiersze o zmartwychwstaniu, o powinowactwie śmierci i snu, o przechodzeniu z mroku w światło, z niepamięci w obecność. To synchronizacja własnego oddechu z oddechem ziemi. Tu namacalna, ruchliwa rzeczywistość dzieje się w doświadczanej przez podmiot ponadczasowej nieruchomości. Tu rzeka płynie i w nieskończonym morzu rozpływa się bez łęku; dźwięki trąbki zwiastują odrodzenie - wibrują, wirują na tle okien jak liście, piórka, płatki śniegu, płatki kwiatów jabłoni. Tu — w ociemniałych oknach domu...

...Światełka gwiazd i ogienki

perzu obcują z tą

ciemnością, co schodzi z góry i napełnia

dom, w którego oknach jak łzy szklą się 

gwiazdy, także i płomyki z perzu

jak gwiazdy w nich błyszczą. Obecnie

do tego domu już nikt nie wraca.

     Zygmunt Ficek, Tamten dzień

Marta Mazurkiewicz-Stefańczyk

Tom Krzątanie Adama Ziemianina jest w znacznej części poświęcony Krakowowi i poetyckiemu „krzątaniu się" Autora w tym mieście przez ponad pół wieku. Poeta pochyla się nad pięknem i okrucieństwem świata (podejmując między innymi temat wojny w Ukrainie). Zanurza się w filozofii przemijania.

Czy to możliwe, by wierzyć, gdy sypie się świat? Wydobywać spod zgliszczy drobinki dobra? Tracić i opłakiwać, a mimo to mieć nadzieję? Tom Bartłomieja Kucharskiego, o którym sam pisze, że powstawał w trudnym dla Autora czasie, udowadnia, że tak. Nie jest to jednak prosta historia. Autor snuje opowieść o człowieku, który wbrew przeciwnościom, chce sprostać podjętemu zobowiązaniu. Widzimy ten wysiłek. Prawie go dotykamy. W pewnym momencie zdając sobie sprawę, że czytamy także o sobie. O własnych lękach, tęsknotach i ograniczeniach. Żyć w prawdzie. Kochać. Wybaczać. Czy nie z tym mierzymy się każdego dnia? Czy nie tego właśnie pragniemy? Dokonać niemożliwego. Dotrzymać danego słowa.

- Jagoda Malina

Po wielu latach pisania utworów, które w uproszczeniu można by nazwać wierszoprozami, zapragnąłem od tej dogodnej dla mnie formy odpcoząć. Moja przygoda z oktostychami trwała od lutego do października 2022 roku.

  Oktostychy wybrałem nie dlatego, żeby sprawdzić, czy im sprostam. Ich forma i to, jak w ogóle mi się pomyślały, otwierały jeszcze jedną możłiwość zdawania sprawy o świecie i moim w nim uczestnictwie, o radości i udręce. Przemyślenia, obserwacje i emocje mogły się wyrazić w sposób dla mnie samego nieoczywisty i - nieoczekiwany (acz prawdą jest, że oktostychy pisałem w latach 1978-1979 i opublikowałem je w „Akcencie" w roku 1980). Cztery rymowane dystychy - oktostych - to forma wdzięczna i bardzo trudna. Polubiłem ją, ale czy do niej wrócę?

- Piotr Szewc

Obecna w twórczości wielu pisarzy i poetów wojna zawsze uświadamia, że człowiek w czasie jej trwania, z jednej strony zostaje pozbawiony serca, z drugiej godności. Postępujący kryzys i zobojętnienie na integralne życie społeczeństw powodują daleko idące zignorowanie podstawowych zasad współistnienia, a co za tym idzie przyzwolenie na okrucieństwo, zniszczenia, miliony ludzkich tragedii. W ślad za poprzednikami Trochimczuk wprowadza czytelnika we własną percepcję współczesnego świata, bezsensownych działań i konfliktów zbrojnych w komparacji do toczącej się wojny w Ukrainie. Niejednokrotnie drastyczne obrazy, nie bez powodu wzbogacone symboliką ptaków, czy zwierząt wyraźnie manifestują kategoryczny sprzeciw autora wszelkiemu złu, okropieństwu, gehennie niewinnych jednostek. Tomik o znamiennym tytule Rozstrzelany piasek to strofy pełne bólu i rozpaczy, to strofy, poprzez które autor oddaje hołd walczącym i ofiarom, to strofy, które potęgują poczucie bezsilności i zmuszają do refleksji, a jeden z pięciu rozdziałów Historie powtarzalne uświadamia, że wojna, to niekończący się ciąg ludzkich dramatów, chociaż i bez niej jest ich wiele.

Tytułowa Ameryka staje się dla autora pretekstem dla wewnętrznej podróży, rozgrywanej na styku świata cywilizacyjnych realiów współczesności oraz peregrynacji duchowej, wiodącej tropem uniwersalnych sensów egzystencjalnych. Majewski poszukuje wierszem sposobu, by z raju pierwotnej ciszy „wyjść do ludzi", nawiązać interpersonalny kontakt, zbudować płaszczyznę porozumienia z innymi. Okazuje się to wszakże swego rodzaju ułudą, marzeniem niespełnionym, zderzonym z gorzką konstatacją, iż „nikt na nas tam nie czeka". To poezja gęsta od znaczeń, gęsta od pragnienia uchwycenia w słowie istoty siebie i istoty świata.

- Prof. Zofia Zarębianka

„Pamiętnik mówiony” Aleksandra Wata to żywy, meandryczny zapis wspomnień, które stanowią niezwykle cenne świadectwo historii Rzeczypospolitej oraz rodzimej kultury ubiegłego stulecia. Urodzony w 1900 roku pisarz obserwował rewolucję rosyjską i odzyskanie przez Polskę niepodległości, przeżył dwie wojny światowe, był więźniem politycznym i emigrantem, ponadto czynnie współtworzył życie literackie.

Jak zanotował w przedmowie do Mojego wieku Czesław Miłosz, na całej ziemi nie było poza Watem ani jednego człowieka, który by tak właśnie doświadczył stulecia jak on i tak jak on to odczuwał. Nie chodziło bynajmniej o okrucieństwo losu czy historii, bo liczba bardziej dotkliwie dotkniętych niż on była olbrzymia. Nie, chodziło o pewien pokrój umysłu, o pewną kulturę właściwą jednemu obszarowi geograficznemu i jednej społecznej warstwie.

W rozmowie z Czesławem Miłoszem Wat kreśli portrety pisarzy i artystów, działaczy politycznych i społecznych, a także współwięźniów. Prowadzi rozważania na temat filozofii, religii, literatury, procesów historycznych i społecznych oraz języka sowieckiej propagandy. Mój wiek należy do wielkich dzieł minionego stulecia.

Czego nam brak? Za czym tęsknimy? Czy ci, których zabiera nam śmierć, są jeszcze z nami? W jakich mieszczą się słowach, przestrzeniach? Dlaczego nasza samotność nikogo nie obchodzi? A człowiek? Gdzie są granice naszego okrucieństwa? Gdzie granice pamięci? Co utrwalamy? Co tracimy?

  Agata Stawska szuka tych odpowiedzi, ale też trochę nie dba o nie. Po prostu zapisuje. Jakby wiedziała, że życie toczy się mimo to, między pytaniem a odpowiedzią. Wszystko jest tutaj jasne, rozpoznane. Wszystko ma nadawcę i adresata. Nawet wielka historia nie jest historią bez twarzy. Poznajemy konkretne nazwiska. Konkretne, często tragiczne życiorysy. Zwyczajność i bohaterstwo. Wierność i zdradę. Agata Stawska nie owija w bawełnę. Mówi wprost. Nie wolno nam zapomnieć o tymczasowości ludzkiego życia. Nie wolno niczego przegapić. Szczególne światło pada na braci mniejszych. Troska o nich, o stan naszej planety - to jeden z ważniejszych motywów tego zbioru.

   W ostatnim wierszu z tomu - który jest dedykowany ukochanej Mamie - Autorka pisze „róża zostanie wierna". Kiedy to czytam, myślę sobie: nie tylko róża Agatko, nie tylko róża... Każdy z nas, kto współczuł, opłakiwał, wspierał i kochał. Każdy z nas."

  - Jadwiga Malina

Miejsca tworzą ludzi, ludzie tworzą miejsca. Wrastają w nie wraz z tradycjami i wartościami wynoszonymi z domu. Fabuła książki głównie rozgrywa się na terenie Ziem Odzyskanych. Autorka zestawia ze sobą miasto i wieś. Niespodziewane wydarzenia, historie rodzinne, nietuzinkowi bohaterowie niczym pojedyncze puzzle odsłaniają obraz dziejów tych ziem, tego jak małe tworzy większe, jak większe nie byłoby w stanie istnieć bez poszczególnych elementów. Szkłem, przez które czytelnik będzie poznawać wszystkie części układanki, są losy Stefki, jej rodziny oraz spotykanych przez nią, na różnych etapach życia, ludzi.

Jakże różni to pisarze! I jakże zarazem w tej różnorodności współdzielący ten sam świat - nasz świat: ludzki i nieziemski, polski i powszechny, historyczny i aktualny. Młode i średnie pokolenie adeptów literatury poszukuje własnego głosu, chce pisać sobą. I sięga do najbliższego mu, najintymniejszego doświadczenia współczesności, w której banalna codzienność splata się z czymś niesamowitym, groteskowym, absurdalnym, groźnym. Rzeczywistość w poczciwym, tradycyjnym rozumieniu już nie istnieje, jej realne kształty ulegają ciągłym modyfikacjom, dewiacjom, dewastacjom. Rozsadza ją podszyte lękiem uciekanie w małą, intymną wyobraźnię, gdzie można opowiedzieć siebie nieco inaczej, lepiej, szczerzej.

- Krzysztof Zajas, redaktor naczelny „Czasu Literatury"

Nie sposób zbagatelizować tego protestu przeciwko patriarchalnym posadom poznawalnego świata. Zbyt wiele rzeczy w naszej rzeczywistości nadal kojarzy się z wyłącznie męskim rodzajem osobowym. Nie będę tu analizował prezentowanej odmienności stylistyk, nie zamierzam porównywać różnych koncepcji poetyckich i czegokolwiek chwalić bądź cokolwiek ganić; doceniam jakość pisarską antologii, a przede wszystkim matriarchalne przesłanie, które - czego jestem pewien - boleśnie i dobitnie trafi do serc czytelników.

- Jarosław Jabrzemski

pliszka pieczętowała wydmę

wskazówki z traw uderzały w jasną tarczę piasku

fale pogrążone w wiecznym ricercar

opowiadały stworzenie

mówią: odjęło mu mowę

mówi: odjęło mu lęk

twoja łupina pełna wszystkiego i po co

(fragment wiersza pt. uleczony)

Obejmująca kilka epok rozwoju dwudziestowiecznej polskiej liryki, zamknięta kodą niezwykłych późnych wierszy, poezja Jarosława Iwaszkiewicza była zjawiskiem wyjątkowo bogatym. Już pierwsze tomy, sprawiające wrażenie pisanych przez dwóch różnych autorów, wskazywały sprzeczność jako siłę napędową tej twórczości, generatora istniejących w niej napięć oraz świadectwo mediacji między skrajnymi nierzadko emocjami i odmiennymi konstatacjami filozoficznymi. Wiersze Iwaszkiewicza zyskały dzięki temu formę zapisu pełni ludzkiego doświadczenia. Łączą afirmację bytu i zanegowanie sensu istnienia, wiarę w zbawczą moc sztuki i zwątpienie obejmujące ludzkie wysiłki. Aktywność i nienasycenie spotykają się w nich z kontemplacyjnością i fascynacją śmiercią. Współistnienie sprzeczności jest w poezji Iwaszkiewicza formą faustycznej pełni i staje się wręcz siłą katartyczną. Wraz z innymi uprawianymi przez pisarza gatunkami literackimi tworzy ona wielką autobiograficzną narrację.
W ten sposób przedstawia ją Radosław Romaniuk, prezentując biograficzne tło tekstów i wzbogacając w przypisach zwyczajowe informacje o datowanie wierszy w rękopisach. Najważniejsze utwory z poszczególnych tomów uzupełnia o teksty rozproszone lub z różnych przyczyn usunięte z opracowywanych za życia pisarza wydań zbiorowych. Rekonstruuje ważne dla oblicza tej poezji cykle o autobiograficznym charakterze – jak wyjątkowy w polskiej literaturze cykl trzydziestu homoseksualnych erotyków Droga, zainspirowanych relacją z Jerzym Błeszyńskim.

Trap Krypt uchyla wiele ciekawych drzwi, obiecujących szans dla polskiej poezji. Wbrew nostalgicznym modom, proponuje ucieczkę naprzód, biorąc dla wyobraźni to, co najlepsze z różnych rejestrów kultury.

Michał Koza

Wyjazd na wczasy sprawdza wiele rzeczy. Oczywiście, poeta na wczasach to byt paradoksalny, bo sam jego sposób istnienia ma charakter wybitnie wczasowy, stąd też na wczasach może się on oddawać wytężonej pracy, cyzelowaniu kunsztownych wierszy, które nie mogą być zbyt długie, bo wszak na wczasach ciągle się coś dzieje i nie ma się na nic czasu. Czas pozostał gdzie indziej, tu tylko nagłe zbitki sensu unoszące się w rosole wypoczynku, zastoju, nieistotności.

- Adam Wiedemann

Pasożyt Filipa Matwiejczuka jest zbiorem zróżnicowanych formalnie utworów, erudycyjnie przetwarzających figurę pasożyta i literackiego pasożytnictwa. Indywidualny głos podmiotu rozprasza się tu na zróżnicowane instancje mówiące i poetyckie byty, zapożyczane z tradycji literackich, po których autor porusza się z dużą biegłością (…) Wiersze służą tu nie tylko do sondowania i urefleksyjniania samej praktyki poetyckiej, ale i pozwalają multiplikować instancje twórcze, dzięki czemu indywidualna praca poetycka i wyraźnie autobiograficzny rys tomu poetyckiego nie zamykają go w solipsystycznej, konfesyjnej dykcji.

Katarzyna Trzeciak

Niniejszy tom jest rozbudowanym, wielowątkowym poematem opartym o Ewangelię według świętego Mateusza w przekładzie księdza Wujka. Indywidualne przemyślenia i komentarze odautorskie zaimplementowane są tu i zaszczepione na ciele oryginalnych wydarzeń ewangelicznych. Poemat ten nie posiada jednak charakteru narracyjnego, a składa się z ponad siedemdziesięciu niezależnych lirycznych wierszy będących refleksjami na tematy zawarte w poszczególnych rozdziałach Mateuszowej Ewangelii.

Powieść Krzywym pługiem opowiada historię dwóch sióstr żyjących w brazylijskiej hacjendzie Água Negra, gdzie rytm życia wyznacza niekiedy bezlitosny dla ich upraw klimat oraz wieczornice jarê, na których w ciała wiernych wstępują duchy „nieziemskich”, by tańczyć pośród swych wyznawców.

Są takie rzeczy, które można pojąć tylko tutaj u nas - nikt inny nigdzie indziej ich nie pojmie. Narodowość ogranicza więc człowieczeństwo? Raczej należałoby powiedzieć, że jest jego niezbędną formą. Coś z człowieczeństwa ujmuje i coś mu dodaje. Trochę je przycina. Tak jak przycina się jaśminy, żeby lepiej kwitły; żeby ich nocny dziki zapach snuł się po całym ogrodzie.

Caryca Katarzyna dobrze, jak widać, wiedziała, że nie może liczyć na to, iż wszyscy posłowie zaakceptują traktat rozbiorowy - wiedziała, że znajdzie się wśród nich jakaś czarna owca, ktoś kto ośmieli się jej sprzeciwić - jakiś wolny Polak - jakiś człowiek szalony - jakiś Reytan.

Ale wiedziała też, że może liczyć na większość - bo polscy przedajcy zawsze, gdy staną przeciw wolnym Polakom, są w większości. Dlatego właśnie caryca życzyła sobie sejmu, ma którym decydować będzie większość - sejmu skonfederowanego.