O literaturze

Pierwszy album prezentujący całość dorobku graficznego Franza Kafki, w tym ponad sto nowo odkrytych prac

Tom prezentuje badania Czesława Zgorzelskiego (1908-1996) nad sztuką poetycką i estetyką liryczności w okresie romantyzmu. Czytelnik znajdzie w tym zbiorze między innymi takie klasyczne teksty jak Przełom romantyczny w dziejach liryki polskiej oraz Drogi rozwojowe liryki Mickiewiczowskiej, a także mistrzowskie interpretacje wierszy Juliusza Słowackiego (Rozłączenie oraz Na sprowadzenie prochów Napoleona).

Wizja Włoch w polskiej i francuskiej literaturze romantyzmu (1800-1850) to książka poświęcona powszechnej w dziewiętnastowiecznej Europie modzie na Włochy. Na przykładach zaczerpniętych z arcydzieł literackich (autorstwa Polaków, m.in. Juliusza Słowackiego, Cypriana Norwida, Zygmunta Krasińskiego, oraz Francuzów, m.in. Alfreda de Musset, René Chateaubrianda, George Sand i pani de Staël) i dzieł minorum gentium przedstawia podobieństwa i różnice w postrzeganiu Italii, jakie można odczytać z sytuujących się na pograniczu literatury i dokumentu relacji i zapisków z wojaży po Półwyspie Apenińskim i Sycylii („podróż włoska” okazuje się w tym kontekście autonomicznym gatunkiem literackim), a także z utworów o charakterze fikcji literackiej – prozy artystycznej, dramatu i poezji. Głównym przedmiotem pracy jest romantyczna italomania – fascynacja Włochami, traktowanymi jako przestrzeń o określonych walorach estetycznych, regułach życia i zwyczajach.

Zadanie, które przed sobą postawiłam, polega na pokazaniu obrazu polskiego tzw. przełomu romantycznego, nie jak to czyniono dotychczas, z perspektywy wielkich aktorów ówczesnej sceny literackiej z Adamem Mickiewiczem, Antonim Malczewskim i Sewerynem Goszczyńskim na czele, ale twórców mniejszego znaczenia. Z punktu widzenia całego zastępu: Czeczotów, Zanów, Chodźków, Korsaków, Odyńców, Chłędowskich, Zaborowskich, Sierocińskich oraz innych im podobnych autorów minorum gentium, wywodzących się z literackich środowisk przedpowstaniowego Wilna, Krzemieńca, Lwowa i Warszawy. Taki obraz w dotychczasowej historii literatury w zasadzie nie istniał.

Można by postawić pytanie: po co dziś wracać do tych jakże często nieświetnych utworów i nieraz mało oryginalnych wypowiedzi metaliterackich drugo- i trzeciorzędnych twórców sprzed ponad 180 lat? Otóż okazuje się, że mimo wszystko warto, bowiem spojrzenie na przełom romantyczny i literaturę przedpowstaniową z perspektywy właśnie pomniejszych autorów stawia sytuację przejścia między oświeceniem a romantyzmem w zupełnie innym, nieznanym dotąd świetle.

(fragment Wprowadzenia)

Studia i szkice zebrane w tej książce powstawały w pierwszej dekadzie XXI wieku. W centrum zawartej w nich historycznoliterackiej refleksji znajduje się twórczość Cypriana Norwida. Jej lektura stała się punktem wyjścia dla interpretacji kilku różnych wątków dziewiętnastowiecznego dziedzictwa (stąd „konteksty” w podtytule) i zarazem głosem w ciągle otwartej dyskusji o miejscu pisarza w tradycji i na tle nurtów ważnych w kulturze artystycznej dwóch ostatnich stuleci.

(...)

Interpretacje zawarte w tej książce wpisują się w trzy kręgi problemowe: w krąg genologiczny, w komparatystyczne badanie motywów oraz – rekonstrukcję refleksji estetycznej pisarza.

(fragment Wprowadzenia)

Dzieje nowożytności są ściśle powiązane z historią podmiotowości. Można nawet powiedzieć, upraszczając nieco, że nowożytność to w filozofii epoka podmiotu. Skutki nowożytnego przełomu: erozja wyobrażeń kosmicznego ładu, nadwątlenie wizji ładu opatrznościowego, rozpad świata ontycznego logosu, powodują, że w refleksji filozoficznej na plan pierwszy wysuwa się pojęcie podmiotu. Jak twierdzi znawca zagadnienia Charles Taylor, jest to podmiot oderwany, jednostkowy, niezależny, stanowiący o sobie, zwrócony ku własnemu wnętrzu. Klasyczna idea nowożytnej podmiotowości w istocie zasadza się na tym, by „waloryzować w człowieku podwójną zdolność do bycia świadomym samego siebie (autorefleksja) i ustanawianie własnego przeznaczenia (wolność jako samostanowienie)”. Człowieczeństwo człowieka zostaje więc zdefiniowane poprzez fakt „bycia świadomym i odpowiedzialnym autorem swych myśli i czynów, krótko mówiąc: swego fundamentu, swego subiectum”.

(ze wstępu)

Przyglądając się dziewiętnastowiecznej literaturze dramatycznej, napotykamy nie-zwykłą wręcz rozmaitość form, wobec których tradycyjna, osnuta na Arystotelesowskiej koncepcji rodzajów literackich „tabela” gatunków okazuje się zbyt mało pojemna. Można co prawda powiedzieć, że tak było zawsze, od początku istnienia nowożytnego dramatu i teatru, gdyż zabiegi teoretyków i prawodawców gustu, porządkujące materię literacką dramatu, najczęściej nie były w stanie ogarnąć i wchłonąć jego wszystkich możliwych wcieleń teatralnych. Historia dramatu i teatru zna więc od bardzo dawna liczne formy, których status wyznaczało istnienie „między”: gatunkami, stylami, a także związanymi z nimi koncepcjami człowieka i świata. Zresztą wiadomo dziś doskonale, że właśnie te formy, nieprzynależne do klasycznej „tabeli”, takie jak, przykładowo, poważne i wzniosłe misteria, a obok nich niepoważne intermedia, w czasach późniejszych impromptu, wodewile, jednoaktówki (lista jest oczywiście nieporównanie dłuższa) były nie tylko magnesem przyciągającym teatralną publiczność różnych epok, ale i kryły w sobie zapowiedź artystycznych rozwiązań, które w pełni często miała zrealizować dopiero przyszłość. Zawierały też i coś ponadto, bowiem formy gatunkowo niejednoznaczne otwierały się nader chętnie nie tylko na aktualne tendencje estetyczne, ale też dość często bywały wehikułem treści w danym momencie jeszcze nieoczywistych, stających się, dopiero zaczynających się objawiać przed ludzką świadomością. Ten opis najlepiej przylega – jak można sądzić – do obrazu odsłanianego przez pewne dokonania dramatu i teatru drugiej połowy XVIII wieku, gdy gwałtowny przybór nowych idei i propozycji światopoglądowych znalazł i w tekstach dramatycznych, i na scenach nie tylko znakomity środek przekazu wyrazistych koncepcji i programów, ale także medium dla treści zaledwie przeczuwanych, nieostrych i ulotnych.

(Ze wstępu)

Zenon Jagoda urodził się w 1931 r. w Koluszkach. Od najmłodszych lat łączyły go jednak z Krakowem różnorakie i ścisłe związki. Tutaj ukończył szkołę podstawową, średnią (nieistniejące już dziś II Liceum im. św. Jacka), tu na Uniwersytecie Jagiellońskim odbył studia polonistyczne pod kierunkiem prof. Juliusza Kleinera. Po otrzymaniu dyplomu uczył języka polskiego w liceum ogólnokształcącym w Lublińcu. W latach 1958–1967 był pracownikiem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. Od tego czasu swoje zainteresowania naukowe zaczął dzielić między historię literatury i dydaktykę języka polskiego. Prace Zenona Jagody były drukowane m.in. w „Roczniku Naukowo-Dydaktycznym WSP w Krakowie", „Ruchu Literackim", „Pracach z Dydaktyki Szkoły Wyższej", „Dydaktyce Szkoły Wyższej". Współpracował z „Polskim Słownikiem Biograficznym”. Był także współautorem obszernej Bibliografii metodyki nauczania języka polskiego. Od 1967 r. prowadził wykłady i ćwiczenia z dydaktyki literatury na Uniwersytecie Jagiellońskim w Zakładzie Metodyki Nauczania Języka Polskiego i Literatury, gdzie zajmował się też badaniami nad językiem Oświęcimia, tzw. lagerszprachą, czyli słownictwem i frazeologią hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Zmarł w 1981 r.

Książka nosi charakter obszernego eseju. Autorka, wychodząc od skargi Mickiewiczowskiego Gustawa na krzywdę, jaką mu wyrządziły „książki zbójeckie”, śledzi obecność zaskakująco często pojawiającego się w literaturze tematu niekorzystnego oddziaływania lektury na bohaterów literackich w takich utworach, jak Piekło Dantego (pieśń V), listy Heloizy i Abelarda, opowieści o Tristanie i Izoldzie, Julia czyli Nowa Heloiza Rousseau, Cierpienia młodego Wertera Goethego, Zbójcy Fryderyka Schillera, Czerwone i czarne Stendhala, Pani Bovary Flauberta, czy wreszcie Anna Karenina Tołstoja.

Istotną perspektywę interpretacyjną stanowi perspektywa aksjologiczna: autorka pyta o to, jaki świat wartości został w każdy z tych utworów wpisany i w jaki sposób pisarze usiłowali nas doń przekonać. Dokonuje również porównania wymienionych dzieł pod kątem perswazyjnych zabiegów odautorskich, obecnych na poziomie fabuły, kreacji bohaterów, języka. Stawia i stara się udowodnić tezę o możliwości objęcia współcześnie rozumianą formułą „książek zbójeckich” również i tych dzieł. Jako przykłady potencjalnie odmiennego rodzaju oddziaływania przywołane zostają natomiast Niebezpieczne związki Choderlosa de Laclos, Don Juan Byrona oraz Dziennik uwodziciela Sørena Kierkegaarda.

Pod metaforycznym tytułem książki Romantyczne przechadzki pograniczem kryje się dziesięć rozdziałów dotyczących szeroko rozumianych związków literatury romantycznej i muzyki instrumentalnej, śpiewu, tańca, a w ich kontekście takich postaci, jak Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Norwid, Fryderyk Chopin oraz inni (Z kim się muzyką podzielę?; Szmery i trzaski w „Panu Tadeuszu”; Jak wyrazić smutek?; Dlaczego się minęli?; Karnawał i patos; Duch czy „kałkuł”?; Czy Norwid tańczył krakowiaka?;Dlaczego tu nikt nie śpiewa?)

Ostatnie dwa rozdziały (Słowa muzyka; Wypowiedzieć muzykę) zawierają rozważania nad listami Chopina oraz nad obecnością osoby i muzyki tego kompozytora w poezji polskiej na przestrzeni XIX i XX wieku. Każdy z nich opatrzony jest obszernymi przypisami o charakterze antologii, zawierającymi fragmenty listów Chopina oraz poświęconemu utwory poetyckie.

Książka ta dotyczy kwestii romantycznej gnoseologii, której odmienność od oświeceniowej bywa często podkreślana przez badaczy: poszczególne rozdziały przynoszą dogłębną analizę tego zagadnienia, a także idei leżących u podstaw specyfiki romantycznego poznania, takich jak jedność i harmonia świata, gnoza, okultyzm. Po nich następuje prezentacja romantycznych sposobów poznania (wraz z ich klasyfikacją wedle przedmiotu, zakresu i charakteru), takich jak olśnienie, objawienie, wizja, sen, intuicja, wyobraźnia, autokontemplacja, miłość, szaleństwo, język, symbol, alegoria, mit, poezja, muzyka, nauka itd.

Obszerna antologia pozwala poznać przykłady obecności zagadnień dotyczących poznania w dziełach tak poetyckich, jak prozatorskich, literackich i filozoficznych. Stosunkowo słabo rozpoznana kwestia romantycznego poznania, w świetle zarówno refleksji teoretycznej (historycznej i współczesnej Romantyzmowi), jaki praktycznie obecnej w dziełach poetyckich, zyskuje nową perspektywę. Ta część książki posiada obszerne przypisy, zawierające tak dodatkowe informacje, jak interpretacje prezentowanych tekstów, tematycznie wykraczające niekiedy poza zasadniczy wywód.

Książka składa się z dwudziestu jeden szkiców, które różnią się od siebie zarówno swym gatunkowym ciężarem, stopniem odkrywczości, jak i sposobem ujmowania materii literackiej – od ujęć przekrojowych, o nachyleniu syntetycznym, po analizy pojedynczych wierszy. Wypada jednak docenić wysiłki autora, który stara się uruchomić rozmaite mechanizmy spajania pojedynczych esejów w pewną hybrydyczną całość. Rolę spoiwa pełni tytułowe pojęcie miłości. Jest ono rozumiane bardzo szeroko – tak właśnie, by mogło objąć rozmaite sfery rzeczywistości, o czym autor przekonująco pisze we wstępie do swego opracowania.

Bohaterami eseistyki Nowosielskiego nie są jednak wyłącznie postaci z kanonu literatury polskiej XX stulecia. Z pasją i czułością Nowosielski upomina się w swej książce również o autorów niekanonicznych, w pewnym sensie „heretyckich” – ciekawych, ale niemających szczęścia do kontaktu z czytelnikiem. Kto dziś pamięta o poezji Bolesława Ożoga, Janusza Stycznia czy Kazimierza Ratonia – poza wąskim gronem rodziny, przyjaciół i kilku specjalistów?

A przecież pod piórem Nowosielskiego ich postaci ożywają, zaczynają mówić własnym głosem, trafiają do naszych umysłów i serc jakimś osobnym tonem, wobec którego trudno przejść obojętnie.

z recenzji prof. dr. hab. Wojciecha Kudyby

Czegóż tu nie ma! Henryk Bereza pisze o prozie, poezji, dramacie i teatrze. Zajmuje się literaturą polską i obcą. Komentuje książki, czasopisma (ze szczególnym uwzględnieniem rodzimej „Twórczości” oraz „Literatury na Świecie”) i maszynopisy. Interesuje się słuchowiskami, filmami (Quentin Tarantino!), współczesną piosenką. Dzieli się swymi komentarzami i autokomentarzami, to kwestia ważna, albowiem zasadą spajającą kompozycję jest silna i wyrazista indywidualność autora. Przedstawia recenzje, listy, streszcza swe wypowiedzi radiowe i telewizyjne. Żywioł prywatny przenika się ze sprawami publicznym, w pierwszej sferze rządzi zasada daleko posuniętej dyskrecji, w drugiej dominują krytyczne uwagi dotyczące życia literackiego i politycznego. (...) Podczas czytania Wypisków towarzyszy nam nieustannie odczucie obcowania z umysłem o zdumiewająco rozległych zainteresowaniach i dużej erudycji. Z tego powodu Wypiski z trudem poddają się kwalifikacjom gatunkowym. Można by powiedzieć, że stanowią nowy gatunek. Nie są ani dziennikiem lektur, ani dziennikiem intymnym; ani zbiorem esejów, ani zbiorem recenzji; ani wyznaniem, ani świadectwem. A zarazem podlegają w jakiejś części każdej z wymienionych kwalifikacji.

(Andrzej Skrenda, fragment posłowia)

Literatura jako lustro to książka, w której Jarosław Błahy, na przykładzie Leo Lipskiego, polskiego pisarza żydowskiego pochodzenia, ukazuje z jaką siłą patologia, wyrażająca się poprzez kalectwo, wywiera wpływ na proces powstawania dzieła literackiego. Błahy przedstawia twórczość Leo Lipskiego, który był częściowo sparaliżowany i po wieloletniej chorobie w roku 1997 zmarł w Izraelu, ukazując poprzez pryzmat Stadium lustra, jak wielkie piętno odciska fizjologia na literaturze. Psychoanaliza jest tu jednak tylko jedną z dróg (obok teorii ewolucji, genetyki, antropologii filozoficznej, medycyny i hermeneutycznej interpretacji tekstu) prowadzących w kierunku rozwikłania zagadki tożsamości podmiotu „skrzywdzonego i poniżonego” przez historię i chorobę. Dokonana przez autora Literatury jako lustra interpretacja Piotrusia Leo Lipskiego, dowodzi, iż w dziele pisarza uchodzącego za niezwykle „męskiego”, można odnaleźć wiele pierwiastków żeńskich. Literatura jako lustro nawiązuje więc tym samym do teorii gender. Opierając się na niej i czerpiąc inspiracje z prac M. Foucaulta i psychoanalizy strukturalnej J. Lacana, Jarosław Błahy wykazuje, iż wbrew powszechnie przyjętym, stereotypowym formułom kanonicznym, teksty literackie Lipskiego są permanentnie fenomenalne i w ten sam sposób ewidentnie pomijane i eksterminowane. Być może dlatego, że Piotruś – jak dowodzi Błahy – jest takim opisem naszej natury, którego nie chcemy zaakceptować; natury wyrażającej się w tym, że gdy konamy, wszystkim życzymy konania, a gdy cierpimy – cierpienia.

W konkursie Książka Historyczna Roku biografia Wierzyński. Sens ponad klęską została uhonorowana przez czytelników tytułem „Najlepszej książka popularnonaukowej poświęconej historii Polski w XX wieku”

Książka pomyślana została jako cykl esejów biograficznych komponujących się w spójną całość. To "opowieść biograficzna" umieszczona w rozległym kontekście historycznym, społecznym, politycznym, w którym Autor porusza się ze swobodą erudyty, jest właśnie opowieścią do przeczytania, do odczucia.

Na książkę składają się artykuły publikowane na łamach różnych pism naukowych lub w monografiach w latach 1970–2014. Autor podejmuje w nich różnorodne kwestie związane z filozoficzną refleksją nad religią. Dotyczą one zjawiska powrotu sacrum w kulturze, jak i tradycyjnych form religijności, w których krakowski filozof poszukuje klucza do rozumienia tego, co dziś za Jurgenem Habermasem nazywamy „postsekularyzmem”.

[...] Tom zawiera interpretacje utworów poetyckich [...], a także eseje o charakterze komparatystycznym, ukazujące relacje Herberta z innymi polskimi twórcami XX wieku. Niemniej tematyczna paleta jest spora i nie ogranicza się do interpretacji wierszy najsławniejszych poetów (Czesława Miłosza, Tadeusza Różewicza, Aleksandra Wata, Adama Zagajewskiego), ale przypomina twórców ciekawych i oryginalnych, choć z bardzo różnych powodów mniej znanych (do takich należy emigracyjny poeta Józef Łobodowski) czy nieco zapomnianych (jak Tadeusz Nowak i Tadeusz Śliwiak). Osobną grupę stanowią interpretacje wierszy poetów urodzonych w drugiej połowie XX wieku (Maria Korusiewicz, Bronisław Maj, Tomasz Różycki i Roman Honet), a nawet najmłodszych, zakwalifikowanych do „cyberpoezji” – zjawiska powstałego w XXI wieku. [...]

dr Józef Maria Ruszar

W odniesieniu do twórczości Zbigniewa Herberta powraca raz po raz nierozstrzygnięte, a może - nierozstrzygalne pytanie: czy niebo Pana Cogito jest puste? Próbujemy w tej książce sprawdzić hipotezę i niemożności udzielenia odpowiedzi na to pytanie.