O literaturze

"Jadąc do ciebie". Szkice o poezji Jacka Podsiadły to napisana z wielką kulturą książka, świadectwo pasji odkrywcy i erudycji badacza, ponadto - co nie jest bez znaczenia - zajmująca w lekturze. Niewątpliwie wzbogaca ona obraz twórczości jednego z ważniejszych poetów roczników 60.

Autorka odważnie mierzy się nie tylko z literacką i pozaliteracką legendą poety, ale także z licznymi uproszczeniami, które zdążyły pojawić się w obszarze historii literatury. (...) Badaczka z taktem i niemałą zręcznością wydobywa mniej znane aspekty zarówno biografii, jak i twórczości poety, przypomina teksty zapomniane, a oprócz tego na nowo oświetla te, które zadomowiły się w antologiach i naszej świadomości literackiej.

Inaczej niż większość opracowań poświęconych poezji Czesława Miłosza, książka Lecha Giemzy adresowana jest nie tylko do środowisk akademickich, ale także – a może nawet przede wszystkim – do szerokiego grona miłośników poezji współczesnej.

Opracowanie Agaty Kłopotowskiej obejmuje swym zasięgiem pełne spektrum twórczości Janusza Krasińskiego – jego wiersze, dramaty i prozę. Co więcej: autorka wykorzystała nieznane dotąd wypowiedzi autora o sobie i swojej twórczości, zaczerpnięte z zarejestrowanych rozmów, które z nim przeprowadziła. Autorka pokazuje, że biografia Janusza Krasińskiego – pełna nieoczekiwanych zwrotów, poruszających dramatów i radykalnych, nieoczywistych wyborów – stanowi nie tylko wdzięczny materiał dla filmowego scenariusza, ale jest też matrycą twórczości autora, który – jak niewielu polskich pisarzy XX i początku XXI wieku – czuł się wezwany do świadectwa o faktach spychanych na margines zbiorowej świadomości.

(...) Autor książki ma świadomość swojego fachu, a jednocześnie zdecydowanym gestem odrzuca pokusę powierzchownego utylitaryzmu i unika ściśle pragmatycznego podejścia, stawiając sobie za cel - co szczególnie cenne - poszukiwanie istoty opisywanych przez siebie zjawisk. (...) Kolejne części książki składają się z serii szkiców poświęconych Andrzejowi Zawadzie, Łukaszowi Musiałowi, Marcinowi Pliszce, pisarstwu Juliana Kornhausera, Wojciecha Kassa, Stanisława Barańczaka, Feliksa Netza, Heleny Raszki, Bogusława Kierca, Ewy Lipskiej i Adama Zagajewskiego.

Książka zmienia nasze spojrzenia na poetkę, której twórczość jakiś czas temu zastygła w wygodnym stereotypie. Z wielką odwagą i determinacją autor przebija się przez skorupy ustalonych opinii, by pokazać nam Poświatowską, jako poetkę pełni egzystencji.

W tym na poły onirycznym, na poły codziennym, a przecież właściwie koszmarnym światoodczuciu nie dziwi utrzymujący się nastrój utraconego raju, przeżywanego na ziemi niemal biblijnej, bo na „łez padole”. Zdegradowany i zdegenerowany świat właściwie nie zasługuje na nic lepszego niż niebyt i zapomnienie. Jak w takim świecie żyć? I co może poeta (chciałoby się powiedzieć: „w czasie marnym”, ale zbyt to oklepany cytat)? Odpowiedź znajduje się w wierszu sposoby wysyłania listów:

podróż od śmierci różni się powrotem

i sposobami wysyłania listów.

[…]

listy z podróży mają długą drogę,

listy ze śmierci nigdy się nie kończą

Tyle skrótowej informacji o wyobraźni Romana Honeta, o której mówią, że jest ośmielona lub wyzwolona. Reszta w szczegółowych recenzjach z tomów, w omówieniach i interpretacjach wierszy.

(Ze wstępu Józefa Marii Ruszara)

Na książkę składają się szkice historyków, którym odkrywanie i rozpo­znawanie epizodów z życia malarza dało asumpt do napisania ciekawych apendyksów do biografii; literaturoznawców czytających teksty druko­wane i rękopisy dzienników, korespondencji i notatników zdeponowa­ne w archiwach Instytutu Literackiego w Paryżu, Muzeum Narodowego w Krakowie i innych miejscach; wreszcie malarzy patrzących na dzieła Czapskiego okiem i sercem.

Książka składa się z dwudziestu jeden szkiców, które różnią się od siebie zarówno swym gatunkowym ciężarem, stopniem odkrywczości, jak i sposobem ujmowania materii literackiej – od ujęć przekrojowych, o nachyleniu syntetycznym, po analizy pojedynczych wierszy. Wypada jednak docenić wysiłki autora, który stara się uruchomić rozmaite mechanizmy spajania pojedynczych esejów w pewną hybrydyczną całość. Rolę spoiwa pełni tytułowe pojęcie miłości. Jest ono rozumiane bardzo szeroko – tak właśnie, by mogło objąć rozmaite sfery rzeczywistości, o czym autor przekonująco pisze we wstępie do swego opracowania.

Bohaterami eseistyki Nowosielskiego nie są jednak wyłącznie postaci z kanonu literatury polskiej XX stulecia. Z pasją i czułością Nowosielski upomina się w swej książce również o autorów niekanonicznych, w pewnym sensie „heretyckich” – ciekawych, ale niemających szczęścia do kontaktu z czytelnikiem. Kto dziś pamięta o poezji Bolesława Ożoga, Janusza Stycznia czy Kazimierza Ratonia – poza wąskim gronem rodziny, przyjaciół i kilku specjalistów?

A przecież pod piórem Nowosielskiego ich postaci ożywają, zaczynają mówić własnym głosem, trafiają do naszych umysłów i serc jakimś osobnym tonem, wobec którego trudno przejść obojętnie.

z recenzji prof. dr. hab. Wojciecha Kudyby

Publikacja zawiera głównie interpretacje konkretnych wierszy, ale także omówienia tomów lub całej twórczości poetów – przede wszystkim Nowej Fali i twórców skupionych wokół pisma „Topos”, chociaż Czytelnik znajdzie też teksty poświęcone Zuzannie Ginczance – poetce należącej do generacji piszącej jeszcze w II Rzeczpospolitej – czy Urszuli Kozioł oraz poetek i poetów urodzonych w latach 50., jak Marta Fox, Anna Frajlich, Jan Polkowski i Jacek Kaczmarski. To zbiór komplementarny ważny dla szerokiego grona humanistów.

Czytanie językami. Praktyki interpretacyjne dla uczniów i studentów to zbiór błyskotliwych i nowatorskich interpretacji najważniejszych tekstów kanonu lektur szkolnych. Autorzy udowadniają, że utwory tak dokładnie "wyczytane" przez polonistykę jak Ludzie bezdomni czy W malinowym chruśniaku wciąż skrywają w sobie nieoczywiste znaczenia. Publikacja jest znakomitą pomocą dla wszystkich nauczycieli polonistów oraz studentów kierunków filologicznych.

To książka wyrastająca ze sztuki interpretacji. Odwołuje się do fundamentalnej dla polonisty praktyki: uważnej, niespiesznej, wnikliwej i silnie subiektywnej lektury. Za tą strategią filologiczną kryje się umiłowanie słowa – przyciągającego uwagę, wywołującego skojarzenia, pobudzającego do poszukiwań. Autorzy szkiców sięgają do tekstów niemal kanonicznych, obecnych bodaj w każdym rozkładzie materiału kształcenia literackiego – do utworów Adama Mickiewicza, Henryka Sienkiewicza, Marii Konopnickiej, Bolesława Leśmiana, Mirona Białoszewskiego, Haliny Poświatowskiej czy Zbigniewa Herberta. Przedstawione w niniejszej publikacji refleksje i wnioski są jednak rezultatem niekoniecznie oczywistych metod badawczych. Stąd tytułowe „języki”, przywodzące na myśl praktykę indywidualnego czytania, a zarazem kojarzone z metodologią, w której zakorzeniona jest interpretacja. Wachlarz proponowanych ujęć jest imponujący: od hermeneutyki i aksjologii po antropologię przedmiotu i muzyczność literatury. Autorzy pragną ożywić szkolny i akademicki dyskurs, przypominając poniekąd o prawdziwym powołaniu filologii, o sztuce interpretacji.

Czytanie Lechonia to zbiór dziesięciu artykułów, które ukazują na nowo poezję autora Erynii. Cel tej arcyciekawej pracy został ze wszech miar osiągnięty – oto bowiem widzimy autora wierszy z prawdziwego zdarzenia, niezwykle utalentowanego i posługującego się sztuką słowa z iście nieziemskim polotem. Redaktorzy tomu wyjaśniają we wstępie, że długo funkcjonował i chyba nadal funkcjonuje stereotyp, iż szczytowym osiągnięciem Lechonia jest jego, niebywały zresztą, Dziennik. Liryki tragicznie zmarłego emigranta zostały przysłonięte przez ten wstrząsający dokument świata wewnętrznego wielkiego artysty. A przecież one są wspaniałymi tekstami literackimi, godnymi z całą pewnością uwagi. Sądzę zatem, iż wyłania się z tego znakomitego opracowania ciekawy portret artysty sztuki poezji, portret niezwykle zachęcający do dalszego poznawania – ciągłego studiowania jego utworów. [...] Czytanie Lechonia to zbiór, który przynosi odkrywcze interpretacje, sprawia wiele intelektualnej satysfakcji, jest cennym przewodnikiem w podróży przez poetyckie światy Jana Lechonia.

(z recenzji wydawniczej dr. hab. Pawła Tańskiego, prof. UMK)

Okazuje się, że mimo badań nad twórczością skamandrytów, kilkunastu książek na temat ich pisarstwa, setek (!) artykułów nadal można rozpoznawać ich teksty, dochodząc do oryginalnych wniosków, interesujących konstatacji, a nieraz niespodziewanych odczytań. I to pomimo brutalnie formułowanych sądów sugerujących zbanalizowane treści albo nieskomplikowaną formę wypowiedzi poetów z tej, bynajmniej niejednolitej, grupy.

(z recenzji wydawniczej dr. hab. Włodziemierza Próchnickiego, prof. UJ)

Monografia prezentuje Wiesława Myśliwskiego jako najwybitniejszego polskiego prozaika przełomu XX i XXI wieku. Argumenty przemawiające za tą oceną dotyczą Kamienia na kamieniu jako epopei chłopskiej będącej jedyną po Panu Tadeuszu polską epopeją narodową oraz rozumienia twórczości dwukrotnego laureata Nike jako wielkie ćwiczenie polegające na podejmowaniu przez zindywidualizowane postaci prób odnajdywania się w życiu przez konfrontację z wszelkimi, personalistycznie doświadczanymi, wpisanymi weń dolegliwościami o charakterze egzystencjalnym, społecznym i historycznym. Praktykowanie tego ćwiczenia przesuwa punkt ciężkości polskiej literatury z tego, co historyczne, wspólnotowe i wieszcze, na codzienność, indywidualność i dialog między instancjami nadawczymi tekstu oraz jego czytelnikami. Najistotniejsza w tym dialogu jest kwestia takiej kreacji postaci w powieściach i dramatach Myśliwskiego, która skupia się na umiejętności przetwarzania sumy życiowych doświadczeń w całość posiadającą sens, czyli Los.

Dzieje nowożytności są ściśle powiązane z historią podmiotowości. Można nawet powiedzieć, upraszczając nieco, że nowożytność to w filozofii epoka podmiotu. Skutki nowożytnego przełomu: erozja wyobrażeń kosmicznego ładu, nadwątlenie wizji ładu opatrznościowego, rozpad świata ontycznego logosu, powodują, że w refleksji filozoficznej na plan pierwszy wysuwa się pojęcie podmiotu. Jak twierdzi znawca zagadnienia Charles Taylor, jest to podmiot oderwany, jednostkowy, niezależny, stanowiący o sobie, zwrócony ku własnemu wnętrzu. Klasyczna idea nowożytnej podmiotowości w istocie zasadza się na tym, by „waloryzować w człowieku podwójną zdolność do bycia świadomym samego siebie (autorefleksja) i ustanawianie własnego przeznaczenia (wolność jako samostanowienie)”. Człowieczeństwo człowieka zostaje więc zdefiniowane poprzez fakt „bycia świadomym i odpowiedzialnym autorem swych myśli i czynów, krótko mówiąc: swego fundamentu, swego subiectum”.

(ze wstępu)

Dramatopisarstwo Marka Kochana, niezależnie od portretowania świata mediów zagarniającego świat realny, wręcz zastępującego go wykreowanym obrazem, pokazuje także ciągłą grę między fikcją i rzeczywistością. Często gubimy się w kwestii, gdzie przebiega między nimi granica.

Niniejsze wydanie wszystkich części Dziadów Adama Mickiewicza poprzedza obszerny wstęp dotyczący między innymi kompozycji dramatu, najważniejszych idei romantycznych oraz świata wartości Poety: tekstowi towarzyszą liczne przypisy i komentarze. Jako uzupełnienie w Aneksie przytoczone zostały stanowiące kontekst dokumenty, miedzy innymi: plany powstania dalszych części Dziadów rozważania w wykładach paryskich n temat “dramatu słowiańskiego”, wstęp do wydania francuskiego, fragmenty eseju George Sand mającego za temat Dziady, bajka Goreckiego, wyimki z korespondencji filomatów na temat sceny więziennej Dziadów, fragmenty Państwa i Uczty Platona.

Wydanie jest bogato ilustrowane: na szczególną uwagę zasługują zachowane portrety rzeczywistych bohaterów sceny więziennej Dziadów części III, przybliżając ich nam i podkreślając realizm dramatu Mickiewicza.

Prof. Wojciech Kruszewski przygotował nową edycję Dziadów litewskich. Edycja ma charakter krytyczny i zawiera dokumentację dla wszystkich autoryzowanych przez Mickiewicza edycji. W aneksie znajdują się fotografie i transliteracje materiałów związanych z genezą tego dzieła, w tym tzw. Dziady I, studium o języku Mickiewicza autorstwa prof. Henryka Dudy oraz obszerna bibliografia.

Wojciech Kruszewski (ur. 1973 w Łomży) – polski literaturoznawca, naukowiec, edytor, redaktor serii wydawniczej, wykładowca Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.

Początkowo pracował na Wydziale Filologiczno-Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego, obecnie wykłada sztukę edytorską oraz prowadzi seminaria na temat współczesnej literatury polskiej w perspektywie edytorskiej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II.

Książka przedstawia formy oddziaływania twórczości Juliusza Słowackiego na poezję polską w okresie 1918-1968. U podstaw rozprawy leży kwestia aktualności dziedzictwa wieszcza w poezji w ciągu pięćdziesięciu lat od debiutu pokolenia, które weszło na literacki rynek z początkiem nastania drugiej niepodległości.

Trzy rozdziały z pierwszej części książki ukazują trzy kierunki oddziaływania dziedzictwa Słowackiego na lirykę dwudziestolecia międzywojennego. W rozdziale Od poezji wieszczej do stereotypu zostały poddane analizie ideowej, wersyfikacyjne i stylistyczne nawiązania do dziedzictwa Słowackiego w twórczości Jana Lechonia. Omówiono także czynniki, które złożyły się na legendę literacką tego skamandryty, kreującej go jako dziedzica wielkich romantycznych tradycji, szczególnie tych spod znaku autora Lilli Wenedy. Przedstawiono zmieniający się wpływ krzemienieckiego poety na kolejne dzieła Lechonia, dostrzegając w nich próbę dostosowania osiągnięć Słowackiego do ówczesnych teorii poetyckich, w których dorobek wieszcza stawał się inspiracją do kreacji nowych mitów historycznych. Podkreślono przy tym wyjątkowość (na tle poezji polskiej) nawiązań Lechonia w ostatnim okresie jego twórczości do mistycznej liryki autora Samuela Zborowskiego, widząc w nich wpływ teorii poezji czystej ks. Henri Brémonda.

Omówiony w drugim rozdziale (Słowacki w służbie rewolucji i ojczyzny) casus Władysława Broniewskiego wiąże się z wpisywaniem ruchu rewolucyjnego w ramy tradycji romantycznej. Dla młodego Broniewskiego Słowacki występował w roli mistrza sztuki poetyckiej, u którego terminowanie jest niezbędnym etapem w edukacji poety, zachowujące-go przy tym odrębność i zdolność do krytycyzmu wobec nauczyciela.

Trzeci rozdział (Rekwizyt retoryczny) daje wgląd w strategię poetycką Wierzyńskiego, sprowadzającego spuściznę Słowackiego do roli rekwizytu w retorycznej poezji politycznej i patriotycznej, w której najczęściej stosowaną metodą było posługiwanie się frazeologizmami zaczerpniętymi z dzieł Słowackiego jako punktem wyjścia do własnych rozważań. Na rozumienie romantyzmu, a także na kształt retoryki Wierzyńskiego zasadniczy wpływ wywarł Mickiewicz, twórczość krzemienieckiego poety była natomiast wykorzystywana wtedy, gdy celem autora Wolności tragicznej było przekazanie śmiałych, nieustępliwych słów prawdy.

Druga część książki przedstawia recepcję twórczości Słowackiego przez awangardzistów (kolejno: Peipera, Przybosia i Brzękowskiego), zarysowując drogę odczytywania dziedzictwa wieszcza w kontekście nowoczesnej liryki. Rozdział IV pokazuje spojrzenie papieża awangardy na twórczość romantyka, sprzeciwiające się jej młodopolskim interpretacjom. W rozdziale Między racjonalizmem a romantyzmem omówiono silne oddziaływanie Słowackiego na twórczość Juliana Przybosia (nazwanego największym znawcą wieszcza wśród ówczesnych poetów), przejawiające się m.in. w wyzyskiwaniu jego poetyckiego sposobu obrazowania do stworzenia własnych koncepcji poetyckich, co jednocześnie pozwoliło zaakcentować nowatorstwo twórczości Słowackiego. W rozdziale Słowacki w kontekście nadrealizmu badacz zaznacza wyjątkowość (na tle polskich poetów XX wieku) strategii inspirującego się francuską poezją nadrealistyczną Jana Brzękowskiego, który zwykle przyjmował konwencję poetycką Słowackiego w ce-lach mitotwórczych.

W trzeciej części, przedstawiającej kolejny etap oddziaływania Słowackiego na polską lirykę, znajduje się rozdział Drugi Słowacki, w którym główny nacisk położono na omówienie paranteli między Krzysztofem Kamilem Baczyńskim a wieszczem znad Ikwy. Oprócz wskazania podobieństw biograficznych i psychofizycznych łączących obu twórców poddano analizie wzorowanie się Baczyńskiego na technice pisarskiej romantyka w zakresie wersyfikacji, materii poetyckiej, obrazowania, symbolicznie ujętej kolorystyki, operowania podobnymi motywami w zbliżonych celach oraz cytatami z dzieł Słowackiego i aluzjami związanymi z jego twórczością.

W rozdziale VIII (Pod znakiem Piasta Dantyszka i ogórka) scharakteryzowano wieloznaczne związki wybitnego przedstawiciela pokolenia „Współczesności” (awangardy 1956) – Stanisława Grochowiaka – z tradycją romantyczną i twórczością Juliusza Słowackiego, postrzeganego jako mistrz groteski, racjonalistyczny myśliciel, autor inspirujących koncepcji historiozoficznych, a także poeta wytyczający wzory moralne i patriotyczne dla okupacyjnego pokolenia twórców.

Książkę wieńczy Zakończenie, które podsumowuje omawianą tematykę i formułuje wnioski wskazujące na żywe oddziaływanie liryki Słowackiego w latach 1918-1968. Szczególnie wyeksponowano inspirujący charakter twórczości wieszcza w latach 30. ubiegłego wieku.

Ewa Modzelewska-Opara