O literaturze

Na tom składają się rozprawy powstałe na przestrzeni kilkudziesięciu lat niezależnie od siebie, ale w jakimś sensie tworzące całość. Były one wygłaszane i publikowane po polsku i za granicą (te zostały przetłumaczone), niektóre – połączone, przeredagowane i opatrzone ilustracjami, inne napisane ostatnio. Są one pogrupowane w duże rozdziały wedle ogólnych kategorii stworzonych na rzecz tej książki i dotyczą dzieł poety oraz ich bliższych lub dalszych kontekstów.

Przedmiotem omówienia oraz interpretacji są kategorie literackie, estetyczne i filozoficzne oraz idee, takie jak: intertekstualizm, komparatystyka, wzniosłość, liryzm, tragizm, optymizm, narodowy lub ponadnarodowy charakter utworu, literatura a muzyka, perspektywa historyczna i religijna, mistycyzm, mesjanizm, kwestia poznania, rola pamięci oraz koncepcja człowieka – jego tożsamość i charakter, wolna wola, postawa i powinność, wyzwania, przed jakimi staje, stosunek do śmierci wreszcie. Konteksty poszczególnych kategorii oraz idei, od Starożytności poprzez wieki późniejsze, sięgają aż do literatury XX-wiecznej, tak polskiej jak obcej, przy uwzględnieniu historii. Dwa rozdziały poświęcone zostały najważniejszym dziełom Mickiewicza: Dziadom oraz Panu Tadeuszowi, w pozostałych pojawiają się też inne utwory – od młodzieńczych wierszy po późną lirykę, a także po wykłady paryskie.

Z całości wynika obraz spójnej (mimo upływającego czasu) aksjologii Poety: postawy etycznej oraz estetycznej Adama Mickiewicza. To ona stanowi w istocie myśl przewodnią tak omawianych dzieł, jak podejścia badawczego do nich.

Niniejsze wydanie wszystkich części Dziadów Adama Mickiewicza poprzedza obszerny wstęp dotyczący między innymi kompozycji dramatu, najważniejszych idei romantycznych oraz świata wartości Poety: tekstowi towarzyszą liczne przypisy i komentarze. Jako uzupełnienie w Aneksie przytoczone zostały stanowiące kontekst dokumenty, miedzy innymi: plany powstania dalszych części Dziadów rozważania w wykładach paryskich n temat “dramatu słowiańskiego”, wstęp do wydania francuskiego, fragmenty eseju George Sand mającego za temat Dziady, bajka Goreckiego, wyimki z korespondencji filomatów na temat sceny więziennej Dziadów, fragmenty Państwa i Uczty Platona.

Wydanie jest bogato ilustrowane: na szczególną uwagę zasługują zachowane portrety rzeczywistych bohaterów sceny więziennej Dziadów części III, przybliżając ich nam i podkreślając realizm dramatu Mickiewicza.

Książka nosi charakter obszernego eseju. Autorka, wychodząc od skargi Mickiewiczowskiego Gustawa na krzywdę, jaką mu wyrządziły „książki zbójeckie”, śledzi obecność zaskakująco często pojawiającego się w literaturze tematu niekorzystnego oddziaływania lektury na bohaterów literackich w takich utworach, jak Piekło Dantego (pieśń V), listy Heloizy i Abelarda, opowieści o Tristanie i Izoldzie, Julia czyli Nowa Heloiza Rousseau, Cierpienia młodego Wertera Goethego, Zbójcy Fryderyka Schillera, Czerwone i czarne Stendhala, Pani Bovary Flauberta, czy wreszcie Anna Karenina Tołstoja.

Istotną perspektywę interpretacyjną stanowi perspektywa aksjologiczna: autorka pyta o to, jaki świat wartości został w każdy z tych utworów wpisany i w jaki sposób pisarze usiłowali nas doń przekonać. Dokonuje również porównania wymienionych dzieł pod kątem perswazyjnych zabiegów odautorskich, obecnych na poziomie fabuły, kreacji bohaterów, języka. Stawia i stara się udowodnić tezę o możliwości objęcia współcześnie rozumianą formułą „książek zbójeckich” również i tych dzieł. Jako przykłady potencjalnie odmiennego rodzaju oddziaływania przywołane zostają natomiast Niebezpieczne związki Choderlosa de Laclos, Don Juan Byrona oraz Dziennik uwodziciela Sørena Kierkegaarda.

Pod metaforycznym tytułem książki Romantyczne przechadzki pograniczem kryje się dziesięć rozdziałów dotyczących szeroko rozumianych związków literatury romantycznej i muzyki instrumentalnej, śpiewu, tańca, a w ich kontekście takich postaci, jak Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Norwid, Fryderyk Chopin oraz inni (Z kim się muzyką podzielę?; Szmery i trzaski w „Panu Tadeuszu”; Jak wyrazić smutek?; Dlaczego się minęli?; Karnawał i patos; Duch czy „kałkuł”?; Czy Norwid tańczył krakowiaka?;Dlaczego tu nikt nie śpiewa?)

Ostatnie dwa rozdziały (Słowa muzyka; Wypowiedzieć muzykę) zawierają rozważania nad listami Chopina oraz nad obecnością osoby i muzyki tego kompozytora w poezji polskiej na przestrzeni XIX i XX wieku. Każdy z nich opatrzony jest obszernymi przypisami o charakterze antologii, zawierającymi fragmenty listów Chopina oraz poświęconemu utwory poetyckie.

Książka ta dotyczy kwestii romantycznej gnoseologii, której odmienność od oświeceniowej bywa często podkreślana przez badaczy: poszczególne rozdziały przynoszą dogłębną analizę tego zagadnienia, a także idei leżących u podstaw specyfiki romantycznego poznania, takich jak jedność i harmonia świata, gnoza, okultyzm. Po nich następuje prezentacja romantycznych sposobów poznania (wraz z ich klasyfikacją wedle przedmiotu, zakresu i charakteru), takich jak olśnienie, objawienie, wizja, sen, intuicja, wyobraźnia, autokontemplacja, miłość, szaleństwo, język, symbol, alegoria, mit, poezja, muzyka, nauka itd.

Obszerna antologia pozwala poznać przykłady obecności zagadnień dotyczących poznania w dziełach tak poetyckich, jak prozatorskich, literackich i filozoficznych. Stosunkowo słabo rozpoznana kwestia romantycznego poznania, w świetle zarówno refleksji teoretycznej (historycznej i współczesnej Romantyzmowi), jaki praktycznie obecnej w dziełach poetyckich, zyskuje nową perspektywę. Ta część książki posiada obszerne przypisy, zawierające tak dodatkowe informacje, jak interpretacje prezentowanych tekstów, tematycznie wykraczające niekiedy poza zasadniczy wywód.