O literaturze

Różewicz nie jest tutaj czytany na kolanach. Mając dla poety wielką atencję, monografista stara się go „podejrzeć” w różnych sytuacjach szczegółowych. W kontekście historii i egzystencji, polskości i prywatności, sztuki i życia codziennego. To nie są zdawkowe i letnie interpretacje, przeciwnie – poetę czyta ktoś, kogo bardzo obchodzą sprawy, jakimi poeta żył.

Jakie kulturowe źródła odkrywamy pod powierzchnią gęstych obrazów wypełniających wiersze i poematy Tadeusza Gajcego? Jakie paradoksy poetyckiego warsztatu wypełniają jego zawiłe frazy? Stopniowo z opracowania Rafała Brassego wyłaniają się odpowiedzi na te i podobne pytania.

W centrum uwagi Piotra Prachnio są obrazy Warszawy w latach 1945-1980 omawiane na podstawie wybranych utworów prozy polskiej. Krytyk skupił się na gatunkach, dziełach i autorach mniej do tej pory zbadanych. Dotyczy to w szczególności eseistyki Pawła Hertza, dzienników intymnych Marii Dąbrowskiej, Leopolda Tyrmanda i Stefana Kisielewskiego, powieści kryminalnych dwu ostatnich, a wreszcie... Niewiarygodnych przygód Marka Piegusa Edmunda Niziurskiego. W rozprawie utwory te pojawiają się obok dzieł niejako klasycznych w ramach badań nad Warszawą, bo tak należy traktować analizowane przez autora małe prozy Mirona Białoszewskiego czy Małą apokalipsę Tadeusza Konwickiego, ale i one czytane są oryginalne lub zjawiają się w nowym kontekście (Białoszewski obok Hertza), co daje efekt odkrywczy [...].

Po lekturze książki pozostaje przekonanie, iż Warszawa, o której opowiadają prozaicy, to przestrzeń złożona, skomplikowana i niejednorodna. Składają się na nią budynki, ulice, miejsca, ale też ludzie, ubrania, idee, władza, gastronomia. To także miejsce, które żyje na przecięciu kilku czasów, zwłaszcza tego utraconego i tego projektowanego utopijnego. To przestrzeń negatywna i niestabilna, to miasto wykorzenione i wykorzeniane, ale też potencjalne, żyjące w cieniu minionej i wciąż możliwej zagłady. To wreszcie przestrzeń szczególnie etyczniej odpowiedzialność, którą zdradzają prozaicy, troski o dzieje stolicy, o jej dawne oblicze, z którymi wiążą oni takie wartości jak różnorodność czy wolność.

(Z recenzji wydawniczej prof. dra. hab. Macieja Urbanowskiego)

Sięgając po temat Warszawy i jej różne prezentacje w wybranych utworach prozy polskiej Piotr Prachnio pokazał, że miasto – czy to jako przedmiot refleksji w dziele literackim, czy też jako składnik jego świata przedstawionego, miejsce akcji i tło opisywanych zdarzeń – jest ważnym obszarem badań, a ich podjęcie i umiejętne przeprowadzenie może zaowocować dotarciem do ukrytych treści literatury.

(Z recenzji wydawniczej dra hab. Andrzeja Karcza, prof. IBL PAN)

Na tom składają się rozprawy powstałe na przestrzeni kilkudziesięciu lat niezależnie od siebie, ale w jakimś sensie tworzące całość. Były one wygłaszane i publikowane po polsku i za granicą (te zostały przetłumaczone), niektóre – połączone, przeredagowane i opatrzone ilustracjami, inne napisane ostatnio. Są one pogrupowane w duże rozdziały wedle ogólnych kategorii stworzonych na rzecz tej książki i dotyczą dzieł poety oraz ich bliższych lub dalszych kontekstów.

Przedmiotem omówienia oraz interpretacji są kategorie literackie, estetyczne i filozoficzne oraz idee, takie jak: intertekstualizm, komparatystyka, wzniosłość, liryzm, tragizm, optymizm, narodowy lub ponadnarodowy charakter utworu, literatura a muzyka, perspektywa historyczna i religijna, mistycyzm, mesjanizm, kwestia poznania, rola pamięci oraz koncepcja człowieka – jego tożsamość i charakter, wolna wola, postawa i powinność, wyzwania, przed jakimi staje, stosunek do śmierci wreszcie. Konteksty poszczególnych kategorii oraz idei, od Starożytności poprzez wieki późniejsze, sięgają aż do literatury XX-wiecznej, tak polskiej jak obcej, przy uwzględnieniu historii. Dwa rozdziały poświęcone zostały najważniejszym dziełom Mickiewicza: Dziadom oraz Panu Tadeuszowi, w pozostałych pojawiają się też inne utwory – od młodzieńczych wierszy po późną lirykę, a także po wykłady paryskie.

Z całości wynika obraz spójnej (mimo upływającego czasu) aksjologii Poety: postawy etycznej oraz estetycznej Adama Mickiewicza. To ona stanowi w istocie myśl przewodnią tak omawianych dzieł, jak podejścia badawczego do nich.

[Leszek Elektorowicz] Prawdopodobnie już od czasu debiutu zdawał sobie sprawę, iż to właśnie rola outsidera i pewnego rodzaju odosobnienie pozwalają na wypracowanie własnego, indywidualnego sposobu widzenia świata oraz stylu literackiego, niezależnego od polityki literackiej władz PRL.

Bronisław Wildstein to postać znana i obecna w życiu publicznym od dziesięcioleci. Jednak rozpoznawany jest wciąż przede wszystkim jako dziennikarz i publicysta, a dawniej – działacz opozycji antykomunistycznej. Tymczasem Wildstein ma jeszcze jedną twarz – pisarza prozaika, który od końca lat 80. stworzył siedem powieści i dwa zbiory opowiadań. 

W niniejszej książce zebrano najważniejsze, najbardziej reprezentatywne i najciekawsze teksty poświęcone twórczości Bronisława Wildsteina. W kolejnych partiach publikacji czytelnik znajdzie artykuły przekrojowe na temat prozy tego autora, a następnie teksty dotyczące kolejnych jego dzieł. Antologię otwiera zaś rozmowa Wildsteina z Maciejem Mazurkiem, w której pisarz mówi o powodach, dla których pisze. 

Zebranie w jednym miejscu tych tekstów ma na celu ożywienie recepcji prozy Wildsteina. Z pewnością jest ona tego warta. Przekonają się o tym ci, którzy sięgną po tę antologię. 

Maciej Woźniak 

Otrzymaliśmy książkę poszerzającą stan wiedzy o początkach literackich Karola Wojtyły, sytuującą owe początki w rzadko omawianych dotąd kontekstach i chyba też podnoszącą jej znaczenie na tle bogatego przecież dorobku Jana Pawła II, a także literatury polskiej końca lat 30. i okresu II wojny światowej. Widoczny w wielu tekstach i zrozumiały ton aprobaty oraz szacunku dla juweniliów Wojtyły nie niweczy naukowych efektów i korzyści płynących z lektury książki, która nie jest laurką czy hołdem, ale pogłębionym i wieloaspektowym portretem artysty okresu - burzliwej - młodości.

Maciej Urbanowski

Prace zebrane w tomie jednoznacznie wskazują, że trzeba dokładnie przyjrzeć się dziełom poetyckim Wojtyły z młodzieńczego okresu. Jak udowadniają to prezentowane analizy, wśród tych utworów są dzieła wyjątkowe, o bardzo wysokich walorach artystycznych. Wczesne teksty przyszłego papieża są oczywiście różnorodne, ale w większości zapowiadały niezwykły talent poetycki i teatralny.

Wojciech Kaczmarek

STRESZCZENIE

Tom stanowi wybór poświęconych Wojciechowi Wenclowi – jednemu z najkontrowersyjniejszych poetów współczesnych – tekstów krytycznoliterackich i publicystycznych. Będąc przedmiotem literaturoznawczych dyskusji, przez ponad ćwierć wieku twórczość poety poddawana była mnogości interpretacji. Celem tomu jest ukazanie, jak spolaryzowana była towarzysząca jej przez lata recepcja. Z tego powodu znalazły się w nim teksty zarówno wobec Wencla aprobatywne, jak i krytyczne; rozprawy akademickie i komentarze prasowe; omówienia przekrojowe i studia przypadków; wreszcie teksty problematyzujące walory literackie tej twórczości i jej polityczne oddziaływanie.

Katarzyna Szewczyk-Haake w swych interpretacjach eksponuje fundamenty postawy etycznej, jaką ewokują dzieła Józefa Wittlina. Badaczka opisuje z wyczuciem i znawstwem składniki duchowej autobiografii człowieka poddanego niełatwym, lecz wyrazistym wyborom moralnym.

Na dzień dzisiejszy. Antologia tekstów krytycznych o poezji Jerzego Jarniewicza to zbiór szkiców i recenzji poświęconych twórczości lirycznej Jerzego Jarniewicza – jednego z najciekawszych współczesnych poetów polskich, laureata Nagrody Literackiej Nike. Mimo że Jarniewicz należy do grona autorów chętnie komentowanych i wielokrotnie docenianych, jak dotąd nie powstała monografia jego pisarstwa. Niniejsza książka może przejąć rolę takiej monografii: jest ona z jednej strony retrospektywnym wprowadzeniem do poezji łódzkiego autora, z drugiej – opowieścią o dziejach jej recepcji. W zależności od potrzeb czytelniczek i czytelników może pełnić funkcję wprowadzenia, podsumowania lub kolejnego głosu w dyskusji o poezji Jarniewicza. Tom zawiera napisany przez Karola Porębę wstęp, w którym przedstawiono najważniejsze wątki tej twórczości; znalazły się tu szkic biograficzno-interpretacyjny, omówienie dotychczasowej recepcji oraz komentarz dotyczący kompozycji książki. Na zasadniczą część antologii składają się przedruki siedemnastu tekstów krytycznoliterackich autorstwa Karoliny Felberg, Jacka Gutorowa, Zdzisława Jaskuły, Pawła Kaczmarskiego, Marty Koronkiewicz, Michała Larka, Wita Pietrzaka, Adama Poprawy, Karola Poręby, Jakuba Skurtysa, Aliny Świeściak i Łukasza Żurka. Książkę uzupełniają obszerna bibliografia tekstów o pisarstwie Jarniewicza oraz informacje dotyczące autorów i autorek szkiców.

Niezwykła poezja Jana Polkowskiego dzieli się na dwa okresy: 1977–1990 oraz od 2009 do dzisiaj. Dwudziestoletnie milczenie poety spowodowało odnotowanie jego tryumfalnego powrotu tomem Cantus przez niemal wszystkie media.

W zawartości i poetyce twórczości drugiego okresu nie ma większych zmian. Można jednak zauważyć, że jawniej zostały wyeksponowane w niej wątki religijne, a – z racji wieku poety – częściej pojawiają się tu wiersze senilne, naznaczone wspomnieniem, zrozumieniem i uważnym odnotowaniem przemian.

W monografii opracowano kilka najważniejszych tematów tej poezji. Po pierwsze (w dziale „ziemskim”), silny związek z miejscem, przez co należy rozumieć Polskę jako ojczyznę, ale też i „małe ojczyzny”, czyli Nową Hutę, Kraków oraz Tymową, o których mówi rozdział Miejsce poety na ziemi. Szczególnie wstrząsające dzieje powstania młodego miasta, obecnej dzielnicy Krakowa, mają w Polkowskim swego wybitnego herolda.

Do kategorii ziemskiej należą również dwa inne tematy: tragiczna historia Polski, której dramatyczny moment został uwieczniony w tomie Głosy, mówiącym o wydarzeniach grudniowych, oraz kwestia Kresów. Wileńszczyzna to bowiem druzgocące dziedzictwo Polkowskiego – jego ojciec, AK-owiec wyzwalający Wilno w 1944 roku, został zesłany za Ural, a następnie „repatriowany” na tak zwane Ziemie Odzyskane. Pamięć Kresów została odnotowana w rozdziale W prowincji niepamięci. Mityczne Kresy Jana Polkowskiego.

Na dział zajmujący się religijnym aspektem wierszy składają się dwa szkice. Jeden, krótszy, jest interpretacją pojedynczego wiersza Piero della Francesca „Madonna brzemienna”. Jest to wiersz najlepiej ujmujący teologiczne wątki maryjne, a zarazem jeden z wielu portretów kobiecych w poezji Polkowskiego. Drugi rozdział – Żywioły i Duch Święty. Sygnały poezji religijnej w twórczości Jana Polkowskiego – mówi o innym motywie, jakim jest codzienna obecność Ducha Świętego.

W Aneksie opublikowana została skrócona wersja posłowia z tomu Rozmowy z Różewiczem będącego kolekcją wierszy Polkowskiego napisanych jako odpowiedź na wiersze tegoż poety.

Jan Polkowski – zarys recepcji

Życie i twórczość Jana Polkowskiego należą do niezwykłych, ale paradoksalnie mało obecnych w czytelniczej świadomości.

Nadzwyczajność jego biografii rozpoczyna już sam start poetycki – Polkowski był pierwszym poetą, który debiutował poza komunistyczną cenzurą i do końca okresu PRL odmawiał uczestnictwa w oficjalnym życiu literackim. Jego pierwsze wiersze, pisane od 1977 roku, jeszcze w czasie studiów na krakowskiej polonistyce, ukazywały się w 1978 roku w podziemnym periodyku literackim „Zapis”, a także we współredagowanym przez niego piśmie krakowskiego Studenckiego Komitetu Solidarności „Sygnał”, pierwszej niezależnej, jawnej organizacji młodzieżowej w bloku sowieckim. Kolejne tomy jego wierszy – To nie jest poezja (1980), Oddychaj głęboko (1981), Ogień (1983) i Drzewa (1987) – wychodziły drukiem bez cenzorskich ingerencji. Debiut Polkowskiego był znaczący i potwierdzał siłę tak zwanego drugiego obiegu, a poeta swą postawą współtworzył proces wybijania się polskiej kultury na niezależność.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Polkowski mógł już publikować w oficjalnych wydawnictwach (Elegie z Tymowskich Gór i inne wiersze, 1990), ale – zaangażowany w odbudowę państwa polskiego – zamilkł na lat dwadzieścia. Jego głośny powrót (Cantus, 2009) był wydarzeniem niemożliwym do zignorowania nawet przez ideowych wrogów. Specyfika polskiego życia literackiego, uwikłanego w polityczne spory, spowodowała wprawdzie, że kolejne tomy nie odbiły się tak wielkim echem (Cień, 2010), co nie zmienia faktu, że niezwykłe w polskiej literaturze Głosy (2012) i senilna Gorzka godzina (2015) uznawane są za najwybitniejsze osiągnięcia literackie wolnej Polski. Faktem jest, że pisząc o poecie w roku 2022, mamy na myśli kogoś, kto w przeważającej części swego dorobku należy już do XXI wieku. Tak więc wcześniejsze rozpoznania i analizy twórczości – te z końca ubiegłego wieku – wymagają sporej korekty, jeśli nie zwykłego uzupełnienia. Dowodem na konieczność lekturowego wysiłku są kolejne książki, choćby tomy poezji, takie jak: Pochód duchów (2018), Rozmowy z Różewiczem (2018), Łyżka ojca (2021) czy Pomieszane języki (2021) oraz drugi tom wierszy zebranych Gdy Bóg się waha. Poezje 2018–2022 (2022).

Biografia poety i jej polityczny kontekst wpływają na odbiór jego twórczości. Jeszcze kilka lat temu Polkowskiego usiłowano zamknąć w formule „najwybitniejszego poety stanu wojennego”, mimo że w tym okresie wydał zaledwie jeden tom wierszy (Ogień), zresztą trzeci z kolei. O pierwszym okresie twórczości autora Elegii z Tymowskich Gór sporo mówią ważne rozpoznania Stanisława Barańczaka, Jana Błońskiego, Tadeusza Nyczka i Mariana Stali. Ci wybitni krytycy podkreślają u Polkowskiego misterne połączenie poetyckiego „ja”, uwikłanego w osobiste dylematy moralne i egzystencjalne, z tragicznym losem własnego narodu i – szerzej – dziejami Europy Wschodniej. Smutek i tragizm historii są w tej poezji dyskretnie przełamywane przez delikatną moc wartości wysokich, których oczywiste, choć zagrożone istnienie daje jednostce i wspólnocie otuchę i nadzieję na godne przetrwanie. Wiersze pisane po wielkim powrocie kontynuują linię zaproponowaną w młodości, wyrażającą jedność osobistego doświadczenia poety i losu narodu. Dzieje Polski oraz Polaków są w nich wyrażane i opisywane za pośrednictwem doświadczeń rodzinnych, a podkreślanie empirycznej identyczności tych przeżyć staje się znakiem herbowym poezji Polkowskiego. Najnowsze tomy twórcy, powstałe już w XXI wieku, komentowali znani krytycy, jak Przemysław Dakowicz, Andrzej Horubała, Wojciech Kudyba i Paweł Próchniak. Kilka lat temu z próbą całościowego podsumowania dotychczasowej twórczości zmierzyli się profesorowie Krzysztof Koehler i Wojciech Ligęza. Ostatnio podjął ją również Andrzej Horubała we wstępie do wydania wyboru zatytułowanego Wiersze konieczne (2021). Pierwsze antologijne wydanie szkiców i opracowań tej twórczości, poniekąd zastępujące monografię, ukazało się w 2017 roku pod tytułem W mojej epoce już wymieram, a o pierwszą książkę autorską Pamięć i godność. O poezji Jana Polkowskiego pokusił się Wojciech Kudyba. Niniejsza pozycja Na ziemi i w niebie. Szkice o ziemskiej i niebieskiej ojczyźnie Jana Polkowskiego jest ujednoliconą (i najczęściej skróconą) wersją zebranych wstępów, posłowi oraz szkiców powstałych w latach 2017–2022, będących wynikiem mojego kilkuletniego towarzyszenia temu twórcy, którego obecność uważam za niezwykle istotną dla zrozumienia najnowszych dziejów Polaków. A że historia ostatnio znów przyśpieszyła, przynajmniej niektórych budząc ze snu o nieznośnej lekkości bytu, skupienie uwagi na przemianie dziejów wydaje się niezwykle aktualne. Jest to bowiem poezja egzystencjalna, poważna, zajmująca się istotnymi sprawami dotyczącymi naszego losu tu, na ziemi, i kwestiami wykraczającymi poza sferę doczesną.

(fragment wstępu)

STRESZCZENIE

Celem rozprawy jest zbadanie twórczości Aleksandra Wata i Piotra Matywiec­kiego w kontekście apofatyzmu rozumianego jako nurt w teologii, sposób kry­tycznego myślenia w duchu hermeneutyki oraz pojęcie z zakresu literackiej reprezentacji doświadczenia. Apofatyczność utożsamia się zwykle z tradycją teologii negatywnej, opartej na przekonaniu o niemożności poznania i opisania Boga. Jako apofatyczne bywają jednak określane także problemy na wskroś współczesne: nihilizm, postsekularyzm, kryzys przedstawieniowości czy pamięć i postpamięć o Zagładzie. Przyjęta tutaj perspektywa obejmuje oba te aspekty, a koncepcja poetyk apofatycznych stanowi nadrzędną ramę interpretacyjną, która pozwala odczytać dwa reprezentatywne dla nowoczesności dzieła przez pryzmat ich literackiej teologiczności, w powiązaniu z historycznymi dramatami i artystycznymi przełomami XX wieku oraz zagadnieniem przemian conditio humana. Pierwszy rozdział służy za zaplecze teoretyczne: określa nastawie­nie badawcze i aparat pojęciowy, przybliża podstawowy model apofatycznego poznania i wyrażania, a także uzasadnia umieszczenie analizowanych poetyk w takim kontekście. Rozdziały drugi oraz trzeci stanowią osobne opracowania monograficzne twórczości Wata i Matywieckiego. W podsumowaniu podjęta zostaje próba porównania tych dwóch dzieł oraz wyspecyfikowania głównych cech poetyki apofatycznej.

Tytuł książki sugeruje, że w niniejszym tomie Czytelnik znajdzie szkice poświęcone aspektom religijnym w twórczości Zbigniewa Herberta. To tylko część prawdy, ponieważ nie istnieje wyizolowana kwestia przekonań religijnych bez poglądów na człowieka. Religia jest sprawą relacji i dlatego rozważania dotyczące obrazu Boga muszą wiązać się z ludzkim autowizerunkiem.

Książka Przemysława Rojka nie jest popularną monografią naukową, ale jest czymś więcej – jest pełnym uroku, erudycji i ponowoczesnej żarliwości esejem wyposażonym we wszystkie walory tego gatunku. Autor świadomie dokonuje nie tylko subiektywizacji swego dyskursu, nie tylko interesująco osadza go w pewnej środowiskowej świadomości poetów związanych z Biurem Literackim, ale wyposaża swoje analizy także w ciekawą autoprezentację i elementy biograficzne.

Powinienem nazwać Tomasza Burka księciem niezłomnym krytyki, gdyż był jednym z nielicznych czołowych pisarzy polskich zdecydowanie broniących religijnych fundamentów naszej kultury, uczciwości myślowej i tej zwyczajnie ludzkiej; pozostał wierny najlepszym tradycjom narodowym oraz sprawdzonym wartościom uniwersalnym.

Krzysztof Dybciak

Tomasz Burek zawsze przenosił wzrok nad pyłem nieistotności ku temu, co istotne.

Adrian Gleń

Tomasz Burek należy do nadzwyczaj rzadkiego dziś „gatunku” krytyków, którzy dopracowali się własnego poglądu na literaturę oraz wyrazistych i stanowczo formułowanych kryteriów jej oceny. To właśnie czyni lekturę jego esejów […] czynnością nie tylko nader pożyteczną (bo wydatnie pomnażającą naszą dotychczasową wiedzę), ale i silnie inspirującą do dalszych przemyśleń i sporów czy rozwinięć.

Ryszard Nycz

Tomasz Burek jest jednym z najbardziej osobnych polskich krytyków literackich. I jednym z najważniejszych. Dla mnie najważniejszym. Takim, na którego książki czeka się z niecierpliwością i którego opinii wysłuchuje się z największą uwagą i skupieniem.

Maciej Urbanowski

Wszystkie zamieszczone w książce teksty cechuje [...] emocjonalny ton wypowiedzi: polemiczny, przybierający najczęściej formę eseju, szkicu czy felietonu krytycznoliterackiego. Autor epatuje czytelnika nie tylko szczegółową wiedzą historycznoliteracką, ale także niekonwencjonalnym często przywoływaniem ciekawych kontekstów interpretacyjnych: historycznych, filozoficznych, kulturowych czy teologicznych.

Zamieszczone w książce analizy odsłaniają pasjonującą grę, jaką artysta prowadzi z „polskim mitem”, zarazem podważając go i utwierdzając, konstruując i dekonstruując.

Autorka kreśli przed nami najpierw barwny zarys biografii Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – zawiłej, pełnej zaskakujących zwrotów i mrocznych zakamarków, po czym stopniowo odsłania tajniki warsztatu pisarza, dokładniej opisując charakterystyczne dla prozy Herlinga-Grudzińskiego pogranicze autobiografii i fikcji, dokumentu i wyobraźni.