O literaturze

"Pojęcie antybohatera nie odnosi się do postaci jednoznacznie negatywnej, a raczej do outsidera i indywidualisty, człowieka zdeheroizowane, to znaczy mówiącego we własnym imieniu, ambiwalentnego, niejednoznacznego, pozostającego w skomplikowanej relacji ze światem; odnosi się ono także do człowieka, który nad działanie przedkłada akty świadomiej refleksji, który  wrażliwy jest na sztuczność, fałsz i pozorność życia społecznego, i relacji międzyludzkich. Dlatego rezygnuje z zaangażowania i wybiera życie zdystansowane wobec otaczającej go rzeczywistości".

Michał Januszkiewicz

Pełne zbadanie różnorodnej wyobraźni odpowiedzialnej za obrazy Boga w polskiej literaturze ostatnich stu lat jest – co oczywiste – niemożliwe. Nie tylko dlatego, że indywidualne przeżycie egzystencjalne, nawet we wspólnocie języka i kultury od stuleci judeochrześcijańskiej, musi być z natury zindywidualizowane, a kształt wypowiedzi różny, choćby z powodu wyznawanej poetyki. Jeszcze większy wpływ na rozmaitość postaw mają burzliwe dzieje polityczne Europy, zarówno dwie wojny światowe i groza totalitarnych systemów, jak i przygody intelektu powodujące gwałtowne zmiany mentalne, w tym stosunek do Transcendencji.

Przedstawione w tomie analizy oraz interpretacje tekstów współczesnych pisarzy polskich, których można jednoznacznie przypisać do nurtu literatury religijnej (Karol Wojtyła, Janusz Stanisław Pasierb, Leszek Moczulski), występują obok interpretacji utworów o proweniencji metafizycznej, wyraźnie obecnej w twórczości klasyków dwudziestowiecznej poezji (Krzysztof Kamil Baczyński, Zbigniew Herbert, Tadeusz Nowak, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski).

W kolejnym, trzecim już tomie z cyklu Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku, zatytułowanym Przełom XX i XXI wieku, badacze podejmują namysł nad literackimi sposobami mówienia zarówno o Bogu, jak i o kwestiach - w szerokim sensie - metafizycznych, teologicznych czy związanych z problematyką niewyrażalnego, zwłaszcza w poezji najnowszej.

Jeśli do rąk polskiego czytelnika nie trafiło dotąd popularne opracowanie poświęcone znanej i cenionej twórczości Włodzimierza Odojewskiego, to książka Wiesława Ratajczaka wypełnia ów brak z naddatkiem. (...) Poznański historyk literatury odsłania motywacje skłaniające prozaika do koncentracji twórczości wokół kwestii pamięci historycznej, widzianej przez pryzmat konkretnego ludzkiego losu.

Tom szkiców Odmiany pograniczności jest przedstawieniem prób wniknięcia we współczesne i najnowsze utwory poetyckie oraz prozatorskie, w których dochodzi do napięć i przecięć rozmaitych granic (…).

(ze wstępu prof. Zbigniewa Chojnowskiego)

Książka Pawła Kaczmarskiego zaraża krytycznym entuzjazmem. Jest napisana sugestywnie i prosto. Pokazuje poezję polską (wiersze pisane w języku polskim) jako istotne społecznie i estetycznie komunikaty. Dba o czytelników, których chce pozyskać stylem, dobrze opracowanymi problemami, aktualnością i świeżością spojrzenia na różne sprawy. Pierwszym wrażeniom, które nie ustępują w miarę postępów lektury, towarzyszy chęć czytania w taki sposób, jak robi to Kaczmarski. To mimetyczne pragnienie […] bierze się – by tak rzec – z czystej funkcjonalności pisania i myślenia Autora, jego umiejętności wiązania nieoczywistych wątków, przynoszącej jakiegoś rodzaju jedność w wielości oraz prostotę przedstawienia, która nie umniejsza złożoności pokazywanego problemu. Taka praca krytyczna, którą wykonuje Kaczmarski, oparta na otwarości i braku uprzedzeń, integrująca dziedziny wiedzy, czekająca na dyskusję i spór, jest nie do przecenienia.

Auto Opornych komunikatów. Strategii znaczenia w poezji współczesnej prowadzi narrację krytyczną w taki sposób, że można zapomnieć o wszelkich ograniczeniach i utrudnieniach, blokujących dostęp do jego pisania. Robi też znacznie więcej: może sprawić, że ci, którzy nie czytali poezji, pomyślą o niej przychylniej, a ci, którzy przestali ją czytać, zechcą ponownie się jej poprzyglądać.

z recenzji wydawniczej dr hab. Anny Kałuży, prof. UŚ

Pierwszy tom esejów jednego z najważniejszych polskich pisarzy XX wieku.

Orfeusz w piekle XX wieku – tom esejów Józefa Wittlina, który ukazał się w układzie zaproponowanym przez autora nakładem paryskiego Instytutu Literackiego w 1963 roku. Problematyka w nim poruszana – dwudziestowieczny kryzys wartości moralnych, konsekwencje wojen dla ludzkiej świadomości i kultury, zobowiązania pisarskie, los emigrantów i wygnańców, ale także impresje z podróży, lektur i spektakli teatralnych oraz wspomnienie Lwowa – tworzy zróżnicowaną wewnętrznie całość, imponującą intelektualną odwagą i etyczną wrażliwością. Przez dziesięciolecia pozostawał poza krajowym obiegiem literackim, wznowiony został w 2000 roku przez Wydawnictwo Literackie. Niniejsze wydanie Instytutu Literatury jest pierwszą edycją krytyczną tego dzieła.

Drugi tom esejów jednego z najważniejszych polskich pisarzy XX wieku.

Orfeusz w piekle XX wieku – tom esejów Józefa Wittlina, który ukazał się w układzie zaproponowanym przez autora nakładem paryskiego Instytutu Literackiego w 1963 roku. Problematyka w nim poruszana – dwudziestowieczny kryzys wartości moralnych, konsekwencje wojen dla ludzkiej świadomości i kultury, zobowiązania pisarskie, los emigrantów i wygnańców, ale także impresje z podróży, lektur i spektakli teatralnych oraz wspomnienie Lwowa – tworzy zróżnicowaną wewnętrznie całość, imponującą intelektualną odwagą i etyczną wrażliwością. Przez dziesięciolecia pozostawał poza krajowym obiegiem literackim, wznowiony został w 2000 roku przez Wydawnictwo Literackie. Niniejsze wydanie Instytutu Literatury jest pierwszą edycją krytyczną tego dzieła.

Tom Wiesława Pawła Szymańskiego Osobowość i poetyka. Szkice o literaturze polskiej XX wieku to zbiór artykułów znakomitego krytyka i historyka literatury, które kreślą, rysują i budują obraz pisarstwa filologicznego autora Ballad przed burzą w sposób interesujący i wielce zajmujący. Wyłania się z tego opracowania ciekawy portret niezwykle zachęcający do dalszego poznawania – ciągłego studiowania jego artykułów, szkiców, esejów. Już tytuł tomu przyciąga uwagę potencjalnego czytelnika – został on trafnie dobrany, świetnie charakteryzuje najistotniejsze problemy poruszane przez Szymańskiego. Znakomicie się stało, iż wydobywa się z zapomnienia tego interesującego krytyka.

(z recenzji dr. hab. Pawła Tańskiego, prof. UMK)

Niniejszy tom jest wyborem tekstów Wiesława Pawła Szymańskiego (1932–2017), jednego z najciekawszych historyków literatury polskiej i krytyków literackich po 1956 roku. Zamieszczono w nim szkice i eseje poświęcone polskiej krytyce literackiej oraz najważniejszym pismom literacko-kulturalnym XX wieku: „Żagarom”, „Marchołtowi”, „Verbum”, „Tygodnikowi Warszawskiemu”, „Przekrojowi” i „Wiadomościom”. W części drugiej tomu znalazły się głośne pamflety z Uroków dworu¸ zamykają go zaś artykuły programowe, dotyczące neosymbolizmu oraz romantyzmu.

Lektura tekstów Szymańskiego pozwala zweryfikować zawartą w nich wizję polskiej literatury nowoczesnej. Wizję osobną, własną, w której krytyk personalista ewoluuje od estetyzmu do moralizmu i zarazem łączy dwa bieguny polskiej nowoczesności: formalizm i heroizm.

Maciej Urbanowski

Proza Bronisława Wildsteina doczekała się wielu laurów (w tym prestiżowej nagrody Kościelskich). Poszczególne książki pisarza zawsze mogły liczyć na komentarze recenzentów. Nie zmienia to jednak faktu, że autor Doliny Nicości funkcjonuje na naszej scenie literackiej jako „pisarz wyklęty”, a tomy jego prozy mają status „książek zbójeckich”. Także – a może zwłaszcza – w uniwersytetach. Choć odbyła się niegdyś w Bibliotece Raczyńskich konferencja poświęcona twórczości Wildsteina, wciąż brak historyczno-literackich opracowań poświęconych jego literackim dokonaniom. Zamiast nich często natrafiamy na stereotypy i etykiety. Czy zmieni ten stan praca Macieja Woźniaka? – Tego oczywiście nie wiemy, z całą pewnością warto jednak pogratulować odwagi i determinacji młodemu krytykowi, który przygotował pierwszą obszerną monografię poświęconą najważniejszym utworom autora Czasu niedokonanego.

Ma ona charakter aspektowy. Oznacza to, że monografista – uwzględniając pełne spektrum twórczości pisarza – przyjrzał się z bliska jedynie tym utworom, które uznał za najbardziej reprezentatywne. A także to, że wybrał jeden aspekt twórczości prozaika – taki, który niby soczewka skupia pewne istotne jej cechy. Z wyborami, jakie podjął, można oczywiście dyskutować, wydaje się jednak, że nie brakuje w dysertacji Woźniaka żadnego z ważnych tomów prozy Wildsteina, przekonuje też decyzja młodego krytyka, by obejrzeć dokonania pisarza przez pryzmat genologii. Teza, która staje się osią konstrukcyjną rozprawy, jest jasna: Wildstein to pisarz, który chętnie posługuje się konwencjami gatunkowymi prozy popularnej, by przekroczyć zastane formy, nasycić je żywiołem etyczno-refleksyjnym i skierować dyskurs prozatorski w stronę powieści idei.

Badacz z powodzeniem zagląda pod powierzchnię utartych sądów, ukazując, w jaki sposób polska krytyka i historia literatury powielały czytelnicze intuicje pierwszych odbiorców dzieł Lechonia. Opracowanie przynosi nie tylko mądre, wyważone odczytanie skomplikowanej biografii pisarza, nie tylko śmiałą, świetnie napisaną syntezę głównych kręgów twórczej aktywności poety, ale także dociekliwe, fascynujące i odkrywcze interpretacje ważnych i popularnych utworów autora Karmazynowego poematu.

Tymczasem historia, która wyłania się z wierszy Brzoski i którą bardzo chciałabym usłyszeć, jest opowieścią o codziennej i bardzo konkretnej rzeczywistości. Oko i ucho tego, który przechadza się uczęszczanymi ścieżkami, są wyczulone na różne rejestry mowy ludzkiej i mowy miast.

Monika Glosowitz

Zwykłe wiersze stają się niezwykłe. Jak to się dzieje? Czy wszystkim się przydarza? Sądzę, że Wojciechowi Brzosce przydarzyło się to przejście od wiersza typowego dla pokoleniowej paplaniny do coraz bardziej dystansującego się od pierwocin wiersza dojrzałego, to znaczy tekstu wymykającego się kryterium pokoleniowej poprawności.

Karol Maliszewski

Zbigniew Chojnowski sprawnie porządkuje obszerny dorobek poetki, grupuje rozległy i mocno zróżnicowany materiał w bloki tematyczne, a następnie dokonuje ich rzetelnego omówienia. Wydobywa przy tym wiersze, które, choć dawne, to jednak do dziś uderzają wyrazistością moralnego przesłania.

WSTĘP

Dlaczego literatura? Rzecz o słowie

Filozof, teolog, uczestnik Vaticanum II, gorliwy duszpasterz. Dodajmy do tego: zdolny student, aktor, nadto człowiek mający doświadczenie ciężkiej pracy fizycznej. Już to wystarczy, by nakreślić wieloaspektowy portret Karola Wojtyły – Jana Pawła II. Wobec ogromu publikacji, które (jedynie z okresu przed pontyfikatem) w bibliografii Zofii Skwarnickiej zajmują bez mała 30 stron, jedno pytanie pozostaje wciąż aktualne, niejako na marginesie wszelkich badań nad tą twórczością: „Dlaczego literatura?”. Czy ten, który sprawnie posługiwał się językiem filozoficznym, teologicznym, któremu nieobce były badania naukowe oscylujące wokół problemów etycznych, potrzebował ekspresji literackiej z powodu jakiegoś braku czy też jedynie sięgał po nią z wewnętrznej potrzeby? Jest już niemal tradycją, by na wstępie rozważań osnutych wokół twórczości autora podjąć próbę odpowiedzi na to pytanie. Mimo iż nie ciąży tu na badaczu żaden przymus, z przyjemnością przedstawię własną propozycję. Jednakże niech wszystko, co zostanie dalej napisane, pozostanie w cieniu tego jednego: przekonania o tajemnicy, od jakiej ostatecznie odbiją się wszystkie mniej lub bardziej uzasadnione pomysły wszelkiego rodzaju naukowców i miłośników literatury. Tajemnica zaś autora Promieniowania ojcostwa zdaje się leżeć gdzieś w pobliżu tajemnicy słowa. Z tego miejsca wypada zatem zacząć poszukiwania.

Kiedy Karol Wojtyła, młody, ciekawie zapowiadający się poeta i utalentowany aktor, zdecydował zerwać z poezją, zamilkł artystycznie na czas formacji seminaryjnej – zrezygnował nawet z opracowania biografii Świętego Brata Alberta Chmielowskiego. Jednocześnie jego Pieśń o Bogu ukrytym okazała się zapowiedzią późniejszego powrotu do słowa, lecz już w innym jego wymiarze – mistycznym, to jest sięgającym Niewyrażalnego. Wówczas słowo przestało być misją samą w sobie, zaczęło mieć wagę o tyle, o ile niosło ze sobą większą Prawdę. Choć lepiej byłoby powiedzieć: próbowało sięgnąć Prawdy, stale skazane na niepowodzenie – jak legendarny chłopiec spotkany przez Świetego Augustyna, zamierzający przelać ocean do wykopanego przez siebie dołka. A mimo to powstawały dzieła ze wszech miar godne uwagi, oryginalne artystycznie, choć nieaspirujące do sukcesu literackiego. Dzieła, których moc leży w sile wyrazu, a ta wyrasta z głębokiego doświadczenia duchowego. Jednak pytanie powraca: dlaczego w trakcie gorliwej, pełnej zaangażowania posługi kapłańskiej, a potem biskupiej, powstał szereg utworów poetyckich oraz dwa dramaty? Dlaczego wreszcie pod koniec życia papieża, zwanego często „Wielkim”, otrzymaliśmy jeszcze jeden utwór – Tryptyk rzymski?

Wiele wskazuje na to, że myśli zawarte w poezji i dramatach sprzed wyboru na Stolicę Piotrową pojawiają się nie tylko w artykułach duszpasterskich i powstających równolegle z nimi pracach naukowych, lecz także korespondują z myślami późniejszymi. Wyraźnie widać to na przykładzie refleksji o miłości małżeńskiej, snutych zarówno we wczesnych publikacjach z zakresu etyki, jak i w obszernym dziele Mężczyzną i niewiastą stworzył ich…, będącym zapisem papieskich mów katechetycznych. Niezwykła zbieżność skłania do namysłu nad jednością myśli Karola Wojtyły – Jana Pawła II. Więcej nawet, powstawanie nowych dzieł wraz z upływem czasu stanowiło o sile tej twórczości – będącej ciągłym powracaniem do tematów jako przedmiotu medytacji autora – oraz potęgowało wrażenie jej jedności. Jedność ta prowokuje do pytania o miejsce dzieł dramatycznych w myśli o ludzkiej (i Boskiej) miłości. Wiele wskazuje na to, iż można by mówić w przypadku twórczości tego autora o swoistym „sprawdzaniu” myśli filozoficznej i teologicznej, a także własnych doświadczeń duchowych i duszpasterskich – w słowie poetyckim. Lub też o „przepuszczaniu przez pryzmat poezji” tego, co rodziło się w rozważaniach intelektualnych i duchowych medytacjach.

Zresztą cała literatura tworzona przez Wojtyłę nosi znamiona medytacji. Co więcej, zarówno poezja, dramaturgia, jak i wszelkie inne wypowiedzi autora cechuje konsekwencja w doborze słów. Można powiedzieć wręcz o jego indywidualnym słowniku, w którym pewne słowa nabierają określonego, właściwego dla tej twórczości znaczenia. Tak dzieje się w przypadku słów: „profil”, „próg”, „ciężar (właściwy)” oraz innych. To także dzięki nim na różnych etapach twórczości można odnaleźć te same motywy i myśli oraz śledzić ich przemiany. Jeszcze ciekawiej rzecz jawi się wówczas, gdy pierwsze zalążki niektórych myśli uobecniają się najpierw w literaturze, zanim wejdą na stałe do filozofii. Wszystko to – zarówno słowa klucze, jak i „uprzedzanie” filozofii literaturą – odnajdujemy w dramacie Promieniowanie ojcostwa oraz poprzedzającym go Przed sklepem jubilera.

A jeżeli tak jest, to odpowiedź na pytanie „Dlaczego literatura?” ożywa nowym znaczeniem. Włączając zarówno refleksje, jak i doświadczenie (duchowe i duszpasterskie) w wersy poezji i dramatów, Karol Wojtyła na bieżąco budował swoją myśl – przepuszczając przez język poetycki, pogłębiał ją i zadawał pytania językom pozaliterackim. Poezja byłaby zatem nie tylko dodatkiem do działalności filozoficznej i teologicznej, lecz także jej motorem oraz miejscem, w którym dochodzi do głosu właściwa głębia problemów – podobnie jak, według słów Danuty Michałowskiej, w medytacyjnej interpretacji roli Bolesława Śmiałego w rapsodycznym wystawieniu Króla-Ducha Słowackiego „doszło do głosu” powołanie, mające potem wydać tak wspaniałe owoce. I tu wracamy do znaczenia, jakie dla młodego Wojtyły miało słowo, a raczej – jakiego znaczenia nabrało wraz z przełomem duchowym.

Język literacki, poetycki pozwala na przekraczanie granic słowa. W tym sensie jest najlepszym nośnikiem tych myśli, które same próbują znieść granice, tutaj – granice między Bogiem a człowiekiem, choć nie tylko. Sama idea jest zgodna z nauczaniem Kościoła o Odkupieniu, lecz jednocześnie jest próbą dotarcia do tej głębokiej prawdy o „granicy zniesionej” dzięki wcieleniu Syna Bożego i Jego ofierze przywracającej człowiekowi utraconą łączność z Bogiem – Stwórcą i Ojcem. A jednak aby sięgnąć myślą czy sercem (na sposób mistyczny) po tę prawdę, potrzebne jest dogłębne penetrowanie możliwości ludzkiego sposobu wyrażania. Mistycy, którzy mieli bezpośredni dostęp do rzeczywistości Boga, wciąż czując niedosyt i wciąż na nowo stając przed najwyższą Tajemnicą, czuli wewnętrzną potrzebę (czy też postępowali zgodnie ze wskazówkami przełożonych w duchu posłuszeństwa) przekazania swojego doświadczenia za pomocą słowa pisanego. Warto podkreślić, że tematy podjęte przez Wojtyłę w dramatach na sposób mistyczny nie są „wiedzą tajemną”, lecz treścią wypełniającą dzieła teologiczne i filozoficzne różnych epok. Same w sobie nie stanowią wiedzy „wlanej” dzięki łasce, lecz sposób ich zgłębiania ma w sobie wiele z doświadczenia mistycznego. Tu tkwi niezwykłość tej sztuki, która – będąc głęboko religijna – nie mówi wprost o Bogu, lecz jednocześnie wprowadza słowem literackim w Tajemnicę, która, wyrażana precyzyjnym językiem teologii, pozostaje prawdą wiary i rozumu (choć dla rozumu niedostępną), a dopiero „przepuszczona” przez żywe doświadczenie i niezwykłą duchową wrażliwość staje się także prawdą serca.

Język literacki przekracza granice słowa, rozsadzając jego semantykę, umożliwiając nawarstwianie znaczeń, operowanie paradoksem, łączenie kategorii czasu i przestrzeni, a tym samym budowanie krajobrazów wymykających się potocznemu postrzeganiu. Wprawne posługiwanie się językiem poezji umożliwia zawarcie na niewielu stronach treści wypełniających obszerne dzieła teologiczne. Tym samym jest to ten sposób wyrazu, upodobany przez mistyków, który zbliża do Boskiego odbioru świata – prostego, intuicyjnego, dalekiego od pojęciowego rozumowania. Już tylko na podstawie powyższych uwag widać, że gwałt dokonany na semantyce nie bywa celem samym w sobie, lecz jest wykroczeniem poza granice ludzkiego myślenia. Język ma nieść myśl, ideę – takie było pierwotne założenie Teatru Rapsodycznego. I dopóki jest to myśl ludzka, nawet wyrażona językiem literackim, można doskonalić sposób jej przekazu, by idea docierała do odbiorcy z całą swoją mocą. Jednak gdy chodzi o zamysł Boga i rzeczywistość duchową, słowo musi przekraczać własne granice, musi rozsadzać formy, którymi się posługuje (stąd nie dziwią opinie badaczy, że utwory Wojtyły prędzej przenikną przez granice gatunku niż zrealizują jego założenia).

Literatura, przekraczając formy wyrażania, przekracza także (tym bardziej) dziedziny ludzkiej myśli. Dramat czy poemat niezauważalnie stają się medytacją teologiczną, filozoficzną, a z tych przechodzą w mistyczną kontemplację odsłaniającej się Pełni. Tym samym, jak się wydaje, dla Karola Wojtyły literatura jest spoiwem wędrówek myśli ludzkiej, tym, co buduje jedność, integralność już nie tylko intelektualną, lecz ogólnie: integralność osoby w jej postrzeganiu, rozumieniu, odczuwaniu, porządkowaniu doznań. I nie poprzestaje na tym. Dzięki słowu poetyckiemu to, co ludzkie, unosi się ku rzeczywistości ponadludzkiej, duchowej. Przy tym od razu należy zastrzec, że tak wielka waga słowa nie prowadzi do jego absolutyzacji. Można raczej mówić o specyficznie instrumentalnym traktowaniu słowa, takim, które jest zarazem dostrzeganiem jego wielkości i pokorą wobec niego oraz cichym założeniem, że słowo samo powinno stać się „przezroczyste”, umniejszone wobec tego, co wyraża (wszak dotyka Niewyrażalnego).

Książka zawiera artykuły poświęcone rozmaitym aspektom twórczości następujących pisarzy i pisarek:

• Teodor Parnicki
• Stanisław Lem
• Antoni Libera
• Włodzimierz Kowalewski
• Erwin Kruk
• Igor Ostachowicz
• Dorota Masłowska
• Joanna Bator

Autor – jednocześnie wybitny badacz literatury i pisarz – oddał do rąk czytelnika monografię, która urzeka nie tylko lotnym, giętkim stylem, ale także przenikliwością obserwacji i pomysłowością analityczno-interpretacyjną. Unikając metodologicznego dogmatyzmu i apodyktycznych klasyfikacji, badacz słusznie podkreśla hybrydyczność pisarstwa Haupta, wymykanie się jego utworów ciasnym oczkom sieci pojęć gatunkowych lub tematycznych.