O literaturze

Powinienem nazwać Tomasza Burka księciem niezłomnym krytyki, gdyż był jednym z nielicznych czołowych pisarzy polskich zdecydowanie broniących religijnych fundamentów naszej kultury, uczciwości myślowej i tej zwyczajnie ludzkiej; pozostał wierny najlepszym tradycjom narodowym oraz sprawdzonym wartościom uniwersalnym.

Krzysztof Dybciak

Tomasz Burek zawsze przenosił wzrok nad pyłem nieistotności ku temu, co istotne.

Adrian Gleń

Tomasz Burek należy do nadzwyczaj rzadkiego dziś „gatunku” krytyków, którzy dopracowali się własnego poglądu na literaturę oraz wyrazistych i stanowczo formułowanych kryteriów jej oceny. To właśnie czyni lekturę jego esejów […] czynnością nie tylko nader pożyteczną (bo wydatnie pomnażającą naszą dotychczasową wiedzę), ale i silnie inspirującą do dalszych przemyśleń i sporów czy rozwinięć.

Ryszard Nycz

Tomasz Burek jest jednym z najbardziej osobnych polskich krytyków literackich. I jednym z najważniejszych. Dla mnie najważniejszym. Takim, na którego książki czeka się z niecierpliwością i którego opinii wysłuchuje się z największą uwagą i skupieniem.

Maciej Urbanowski

Wszystkie zamieszczone w książce teksty cechuje [...] emocjonalny ton wypowiedzi: polemiczny, przybierający najczęściej formę eseju, szkicu czy felietonu krytycznoliterackiego. Autor epatuje czytelnika nie tylko szczegółową wiedzą historycznoliteracką, ale także niekonwencjonalnym często przywoływaniem ciekawych kontekstów interpretacyjnych: historycznych, filozoficznych, kulturowych czy teologicznych.

Zamieszczone w książce analizy odsłaniają pasjonującą grę, jaką artysta prowadzi z „polskim mitem”, zarazem podważając go i utwierdzając, konstruując i dekonstruując.

Autorka kreśli przed nami najpierw barwny zarys biografii Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – zawiłej, pełnej zaskakujących zwrotów i mrocznych zakamarków, po czym stopniowo odsłania tajniki warsztatu pisarza, dokładniej opisując charakterystyczne dla prozy Herlinga-Grudzińskiego pogranicze autobiografii i fikcji, dokumentu i wyobraźni.

Zenon Jagoda urodził się w 1931 r. w Koluszkach. Od najmłodszych lat łączyły go jednak z Krakowem różnorakie i ścisłe związki. Tutaj ukończył szkołę podstawową, średnią (nieistniejące już dziś II Liceum im. św. Jacka), tu na Uniwersytecie Jagiellońskim odbył studia polonistyczne pod kierunkiem prof. Juliusza Kleinera. Po otrzymaniu dyplomu uczył języka polskiego w liceum ogólnokształcącym w Lublińcu. W latach 1958–1967 był pracownikiem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. Od tego czasu swoje zainteresowania naukowe zaczął dzielić między historię literatury i dydaktykę języka polskiego. Prace Zenona Jagody były drukowane m.in. w „Roczniku Naukowo-Dydaktycznym WSP w Krakowie", „Ruchu Literackim", „Pracach z Dydaktyki Szkoły Wyższej", „Dydaktyce Szkoły Wyższej". Współpracował z „Polskim Słownikiem Biograficznym”. Był także współautorem obszernej Bibliografii metodyki nauczania języka polskiego. Od 1967 r. prowadził wykłady i ćwiczenia z dydaktyki literatury na Uniwersytecie Jagiellońskim w Zakładzie Metodyki Nauczania Języka Polskiego i Literatury, gdzie zajmował się też badaniami nad językiem Oświęcimia, tzw. lagerszprachą, czyli słownictwem i frazeologią hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Zmarł w 1981 r.

Książka ta dotyczy kwestii romantycznej gnoseologii, której odmienność od oświeceniowej bywa często podkreślana przez badaczy: poszczególne rozdziały przynoszą dogłębną analizę tego zagadnienia, a także idei leżących u podstaw specyfiki romantycznego poznania, takich jak jedność i harmonia świata, gnoza, okultyzm. Po nich następuje prezentacja romantycznych sposobów poznania (wraz z ich klasyfikacją wedle przedmiotu, zakresu i charakteru), takich jak olśnienie, objawienie, wizja, sen, intuicja, wyobraźnia, autokontemplacja, miłość, szaleństwo, język, symbol, alegoria, mit, poezja, muzyka, nauka itd.

Obszerna antologia pozwala poznać przykłady obecności zagadnień dotyczących poznania w dziełach tak poetyckich, jak prozatorskich, literackich i filozoficznych. Stosunkowo słabo rozpoznana kwestia romantycznego poznania, w świetle zarówno refleksji teoretycznej (historycznej i współczesnej Romantyzmowi), jaki praktycznie obecnej w dziełach poetyckich, zyskuje nową perspektywę. Ta część książki posiada obszerne przypisy, zawierające tak dodatkowe informacje, jak interpretacje prezentowanych tekstów, tematycznie wykraczające niekiedy poza zasadniczy wywód.

U Schulza, w jego opowiadaniach, nie było ostatniego zdania – każde było przedostatnie. Ostatnie zdanie znamionowałoby morał, puentę, a takiej nie ma (lub nie ma w sensie dosłownym). Albo ujmując rzecz inaczej: ci, którzy umarli zbyt młodo, nigdy nie zostawili ostatniego tekstu. Możemy jedynie konfabulować o ostatnim zdaniu Pessoi, Konińskiego czy wreszcie Schulza – że przywołam zmarłych przedwcześnie tych, którymi w swoich książkach się zajmowałem i którzy należą do tego samego pokolenia. Piszę więc także (a dlaczego nie?) krótkie prozatorskie formy o nim – tytułowe Repliki i Fikcje. Repliki jako narracje, z założenia, wiernie odtworzone – na wzór oryginału, którą jest biografia. I Fikcje – będące wytworem mojej wyobraźni. Z jego życia tworzę fabularyzowane curriculum vitae. […] Przedmiotem moich opowiadań mają być również istnienie, byt, emocje, które niełatwo ująć w ramy wyłącznie naukowe. Krótko mówiąc: czytam Schulza, by czytać też swój świat. Świat, który można stracić za dwa lata, trzy dni czy choćby w następnej chwili.

(Fragment książki)

"Pojęcie antybohatera nie odnosi się do postaci jednoznacznie negatywnej, a raczej do outsidera i indywidualisty, człowieka zdeheroizowane, to znaczy mówiącego we własnym imieniu, ambiwalentnego, niejednoznacznego, pozostającego w skomplikowanej relacji ze światem; odnosi się ono także do człowieka, który nad działanie przedkłada akty świadomiej refleksji, który  wrażliwy jest na sztuczność, fałsz i pozorność życia społecznego, i relacji międzyludzkich. Dlatego rezygnuje z zaangażowania i wybiera życie zdystansowane wobec otaczającej go rzeczywistości".

Michał Januszkiewicz

Pełne zbadanie różnorodnej wyobraźni odpowiedzialnej za obrazy Boga w polskiej literaturze ostatnich stu lat jest – co oczywiste – niemożliwe. Nie tylko dlatego, że indywidualne przeżycie egzystencjalne, nawet we wspólnocie języka i kultury od stuleci judeochrześcijańskiej, musi być z natury zindywidualizowane, a kształt wypowiedzi różny, choćby z powodu wyznawanej poetyki. Jeszcze większy wpływ na rozmaitość postaw mają burzliwe dzieje polityczne Europy, zarówno dwie wojny światowe i groza totalitarnych systemów, jak i przygody intelektu powodujące gwałtowne zmiany mentalne, w tym stosunek do Transcendencji.

Przedstawione w tomie analizy oraz interpretacje tekstów współczesnych pisarzy polskich, których można jednoznacznie przypisać do nurtu literatury religijnej (Karol Wojtyła, Janusz Stanisław Pasierb, Leszek Moczulski), występują obok interpretacji utworów o proweniencji metafizycznej, wyraźnie obecnej w twórczości klasyków dwudziestowiecznej poezji (Krzysztof Kamil Baczyński, Zbigniew Herbert, Tadeusz Nowak, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski).

W kolejnym, trzecim już tomie z cyklu Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku, zatytułowanym Przełom XX i XXI wieku, badacze podejmują namysł nad literackimi sposobami mówienia zarówno o Bogu, jak i o kwestiach - w szerokim sensie - metafizycznych, teologicznych czy związanych z problematyką niewyrażalnego, zwłaszcza w poezji najnowszej.

Jeśli do rąk polskiego czytelnika nie trafiło dotąd popularne opracowanie poświęcone znanej i cenionej twórczości Włodzimierza Odojewskiego, to książka Wiesława Ratajczaka wypełnia ów brak z naddatkiem. (...) Poznański historyk literatury odsłania motywacje skłaniające prozaika do koncentracji twórczości wokół kwestii pamięci historycznej, widzianej przez pryzmat konkretnego ludzkiego losu.

Tom szkiców Odmiany pograniczności jest przedstawieniem prób wniknięcia we współczesne i najnowsze utwory poetyckie oraz prozatorskie, w których dochodzi do napięć i przecięć rozmaitych granic (…).

(ze wstępu prof. Zbigniewa Chojnowskiego)

Przyglądając się dziewiętnastowiecznej literaturze dramatycznej, napotykamy nie-zwykłą wręcz rozmaitość form, wobec których tradycyjna, osnuta na Arystotelesowskiej koncepcji rodzajów literackich „tabela” gatunków okazuje się zbyt mało pojemna. Można co prawda powiedzieć, że tak było zawsze, od początku istnienia nowożytnego dramatu i teatru, gdyż zabiegi teoretyków i prawodawców gustu, porządkujące materię literacką dramatu, najczęściej nie były w stanie ogarnąć i wchłonąć jego wszystkich możliwych wcieleń teatralnych. Historia dramatu i teatru zna więc od bardzo dawna liczne formy, których status wyznaczało istnienie „między”: gatunkami, stylami, a także związanymi z nimi koncepcjami człowieka i świata. Zresztą wiadomo dziś doskonale, że właśnie te formy, nieprzynależne do klasycznej „tabeli”, takie jak, przykładowo, poważne i wzniosłe misteria, a obok nich niepoważne intermedia, w czasach późniejszych impromptu, wodewile, jednoaktówki (lista jest oczywiście nieporównanie dłuższa) były nie tylko magnesem przyciągającym teatralną publiczność różnych epok, ale i kryły w sobie zapowiedź artystycznych rozwiązań, które w pełni często miała zrealizować dopiero przyszłość. Zawierały też i coś ponadto, bowiem formy gatunkowo niejednoznaczne otwierały się nader chętnie nie tylko na aktualne tendencje estetyczne, ale też dość często bywały wehikułem treści w danym momencie jeszcze nieoczywistych, stających się, dopiero zaczynających się objawiać przed ludzką świadomością. Ten opis najlepiej przylega – jak można sądzić – do obrazu odsłanianego przez pewne dokonania dramatu i teatru drugiej połowy XVIII wieku, gdy gwałtowny przybór nowych idei i propozycji światopoglądowych znalazł i w tekstach dramatycznych, i na scenach nie tylko znakomity środek przekazu wyrazistych koncepcji i programów, ale także medium dla treści zaledwie przeczuwanych, nieostrych i ulotnych.

(Ze wstępu)

Książka Pawła Kaczmarskiego zaraża krytycznym entuzjazmem. Jest napisana sugestywnie i prosto. Pokazuje poezję polską (wiersze pisane w języku polskim) jako istotne społecznie i estetycznie komunikaty. Dba o czytelników, których chce pozyskać stylem, dobrze opracowanymi problemami, aktualnością i świeżością spojrzenia na różne sprawy. Pierwszym wrażeniom, które nie ustępują w miarę postępów lektury, towarzyszy chęć czytania w taki sposób, jak robi to Kaczmarski. To mimetyczne pragnienie […] bierze się – by tak rzec – z czystej funkcjonalności pisania i myślenia Autora, jego umiejętności wiązania nieoczywistych wątków, przynoszącej jakiegoś rodzaju jedność w wielości oraz prostotę przedstawienia, która nie umniejsza złożoności pokazywanego problemu. Taka praca krytyczna, którą wykonuje Kaczmarski, oparta na otwarości i braku uprzedzeń, integrująca dziedziny wiedzy, czekająca na dyskusję i spór, jest nie do przecenienia.

Auto Opornych komunikatów. Strategii znaczenia w poezji współczesnej prowadzi narrację krytyczną w taki sposób, że można zapomnieć o wszelkich ograniczeniach i utrudnieniach, blokujących dostęp do jego pisania. Robi też znacznie więcej: może sprawić, że ci, którzy nie czytali poezji, pomyślą o niej przychylniej, a ci, którzy przestali ją czytać, zechcą ponownie się jej poprzyglądać.

z recenzji wydawniczej dr hab. Anny Kałuży, prof. UŚ

Pierwszy tom esejów jednego z najważniejszych polskich pisarzy XX wieku.

Orfeusz w piekle XX wieku – tom esejów Józefa Wittlina, który ukazał się w układzie zaproponowanym przez autora nakładem paryskiego Instytutu Literackiego w 1963 roku. Problematyka w nim poruszana – dwudziestowieczny kryzys wartości moralnych, konsekwencje wojen dla ludzkiej świadomości i kultury, zobowiązania pisarskie, los emigrantów i wygnańców, ale także impresje z podróży, lektur i spektakli teatralnych oraz wspomnienie Lwowa – tworzy zróżnicowaną wewnętrznie całość, imponującą intelektualną odwagą i etyczną wrażliwością. Przez dziesięciolecia pozostawał poza krajowym obiegiem literackim, wznowiony został w 2000 roku przez Wydawnictwo Literackie. Niniejsze wydanie Instytutu Literatury jest pierwszą edycją krytyczną tego dzieła.

Drugi tom esejów jednego z najważniejszych polskich pisarzy XX wieku.

Orfeusz w piekle XX wieku – tom esejów Józefa Wittlina, który ukazał się w układzie zaproponowanym przez autora nakładem paryskiego Instytutu Literackiego w 1963 roku. Problematyka w nim poruszana – dwudziestowieczny kryzys wartości moralnych, konsekwencje wojen dla ludzkiej świadomości i kultury, zobowiązania pisarskie, los emigrantów i wygnańców, ale także impresje z podróży, lektur i spektakli teatralnych oraz wspomnienie Lwowa – tworzy zróżnicowaną wewnętrznie całość, imponującą intelektualną odwagą i etyczną wrażliwością. Przez dziesięciolecia pozostawał poza krajowym obiegiem literackim, wznowiony został w 2000 roku przez Wydawnictwo Literackie. Niniejsze wydanie Instytutu Literatury jest pierwszą edycją krytyczną tego dzieła.

Tom Wiesława Pawła Szymańskiego Osobowość i poetyka. Szkice o literaturze polskiej XX wieku to zbiór artykułów znakomitego krytyka i historyka literatury, które kreślą, rysują i budują obraz pisarstwa filologicznego autora Ballad przed burzą w sposób interesujący i wielce zajmujący. Wyłania się z tego opracowania ciekawy portret niezwykle zachęcający do dalszego poznawania – ciągłego studiowania jego artykułów, szkiców, esejów. Już tytuł tomu przyciąga uwagę potencjalnego czytelnika – został on trafnie dobrany, świetnie charakteryzuje najistotniejsze problemy poruszane przez Szymańskiego. Znakomicie się stało, iż wydobywa się z zapomnienia tego interesującego krytyka.

(z recenzji dr. hab. Pawła Tańskiego, prof. UMK)