Czy są jakieś pytania? Szkice o najnowszej literaturze polskiej

Publikacja zawiera głównie interpretacje konkretnych wierszy, ale także omówienia tomów lub całej twórczości poetów – przede wszystkim Nowej Fali i twórców skupionych wokół pisma „Topos”, chociaż Czytelnik znajdzie też teksty poświęcone Zuzannie Ginczance – poetce należącej do generacji piszącej jeszcze w II Rzeczpospolitej – czy Urszuli Kozioł oraz poetek i poetów urodzonych w latach 50., jak Marta Fox, Anna Frajlich, Jan Polkowski i Jacek Kaczmarski. To zbiór komplementarny ważny dla szerokiego grona humanistów.

Wstęp

Justyna Pyzia, Józef M. Ruszar, Od redakcji

Publikacja zawiera głównie interpretacje konkretnych wierszy, ale także omówienia tomów lub całej twórczości poetów – przede wszystkim Nowej Fali i twórców skupionych wokół pisma „Topos”, chociaż czytelnik znajdzie też teksty poświęcone Zuzannie Ginczance – poetce należącej do generacji piszącej jeszcze w II Rzeczpospolitej – czy Urszuli Kozioł oraz poetek i poetów urodzonych w latach 50., jak Marta Fox, Jan Polkowski i Jacek Kaczmarski. Wczesną, gimnazjalną twórczością Ginczanki zajmuje się ukraińska badaczka Tetiana Mychajłowa, a wiersz Urszuli Kozioł Świąteczne nieporządki z tomu Ucieczki interpretuje Olga Płaszczewska. Profesor Cazenovia College, Grażyna J. Kozaczka, przedstawia analizę porównawczą wybranych wierszy dwóch współczesnych poetek polsko-amerykańskich, Anny Frajlich i Lindy Nemec Foster, koncentrując się na tematach odrębności i niepowtarzalności.

Patryk Dzikiewicz proponuje czytanie wiersza Chwila Juliana Kornhausera przez pryzmat hermeneutyki Martina Heideggera, a Adrian Gleń przedstawia studium jednego wiersza (poematu prozą zatytułowanego Przerosty) z debiutanckiego tomu Stanisława Barańczaka Korekta twarzy. Z kolei Konrad W. Tatarowski omawia życie i twórczość poetycką Jacka Bierezina – łódzkiego reprezentanta Nowej Fali. Kolejne teksty poświęcono rówieśnikom wymienionych poetów, aczkolwiek niekoniecznie należącym do sławnej formacji.

Janusz Szuber został ukazany przez Krystynę Latawiec jako „poeta miejsca” (twórca związany z rodzinnym Sanokiem i okolicami). Ewa  Goczał analizuje wiersz Piotra Matywieckiego Nawrócenie Maxa Jacoba w kontekście tomu poetyckiego pod tym samym tytułem, a także całej twórczości poety i jego biografii. Silny autobiografizm piosenek Jana Krzysztofa Kelusa podkreśla Kamil Dźwinel. Jeszcze innym przedstawicielem roczników czterdziestych w polskiej poezji jest Kazimierz Wójtowicz cr, którego Józef Franciszek Fert opisuje jako należącego do nurtu poezji kapłańskiej.

Tak zwaną konstelację „Toposu” otwiera analiza Dariusza Kuleszy poświęcona wierszowi Jarosława Jakubowskiego Chłopakom z „Kurska”, w którym mowa o rozmaitych wizjach poezji chrześcijaństwa. Innym przykładem poszukiwania współczesnego sposobu wyrażania w poezji refleksji o sacrum i przeżycia tajemnicy jest wiersz Wojciecha Kudyby o incipicie *** [Ktoś, kto rozmawia…], który analizuje Grażyna Halkiewicz-Sojak. Marek Bernacki zajmuje się zaś eschatologicznymi wątkami poematu Novum Passionem na tle wybranych utworów z tomu Gościna Mirosława Dzienia.

Wątki metafizyczne wskazywane są również w analizach utworów poetów urodzonych w latach 50: Anna Węgrzyniak interpretuje cykl siedmiu wierszy zawartych w tomie Lacrimosa Marty Fox przez odniesienie do Requiem Mozarta, aby ukazać prywatne vanitas vanitatum kobiecego „ja”; Anna Spiechowicz prezentuje poglądy Jacka Kaczmarskiego na temat życia pozagrobowego, analizując wiersz Epitafium dla Księdza Jerzego.

Wojciech Kudyba, porównując zakłamany i pełen pogardy dla robotników Poemat dla dorosłych Adama Ważyka (1955) z polemicznym Poematem dla dorosłych Jana Polkowskiego (2010), rozpoczyna niewielki cykl analiz wierszy poety, który dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Nowej Hucie. Wiersz Ważyka klasyfikuje i dehumanizuje, podczas gdy Polkowski przywraca godność zwykłym ludziom, którzy dzięki uczestnictwu w liturgii mają udział w czymś większym niż oni sami i ich zdehumanizowane życie. Krzysztof Lipka (muzykolog) pisze o mistrzowsko stosowanych muzycznych metaforach, dzięki którym Polkowski oddaje emocjonalny i etyczny aspekt rzeczywistości. Ponadto ukraiński badacz poezji Polkowskiego Wadym Jefremow opowiada o tym, jak przestrzeń artystyczna omawianych przez niego utworów łączy w sobie przestrzeń realno-geograficzną z metafizyczną („Leśne pejzaże mają głęboką mitologiczno-poetycką podstawę opierającą się na istotnej dla Jana Polkowskiego idei jedności, nierozerwalnej relacji człowieka z otaczającym go światem przyrody”).

Osobną grupę szkiców stanowią analizy polskiej prozy po roku 1989, w tym dzieł Wiesława Myśliwskiego (Monika Cieślik o muzyczności w Widnokręgu) i Olgi Tokarczuk (Krzysztof Brenskott o relacji człowieka i różnych modeli czasu w jej powieściach), a także przekrojowy szkic Michała Kopczyka, który z perspektywy kolonialnej zajmuje się dziennikami pisarzy wydanymi w Polsce po 1989 roku.

Streszczenia

• Krystyna Latawiec, Galicyjskie reminiscencje w poezji Janusza Szubera

Poezja Janusza Szubera związana jest z Miejscem, czyli rodzinnym Sanokiem i okolicami. Inspiracje czerpie poeta z rodzinnych anegdot, zachowanych dokumentów, starych pocztówek i fotografii. Z poetyckich portretów przodków wyłania się opowieść o pograniczu doświadczonym przez historię XX wieku, o jego wieloetnicznej i wielokulturowej tożsamości. Galicyjską przestrzeń pamięci wypełniają epizody minionego świata habsburskiej przeszłości z jego uniwersum, w którym obok siebie znajdują się motywy polskie, łemkowskie, ukraińskie, żydowskie, niemieckie. Składają się one na staroświecki obraz egzystencji spowolnionej, będącej kontrapunktem dla dynamiki rewolucyjnych i wojennych zdarzeń XX wieku. Była to swoista soft power Europy Środka na przekór wzbierającym na wschodzie i zachodzie radykalizmom. Reminiscencje galicyjskiej kultury układają się w trzy ciągi tematyczne: rodzinne genealogie, gabinet osobliwości/odmienności, ceremonie codzienne.

• Patryk Dzikiewicz, Problem bycia. Hermeneutyczne spojrzenie na pewien wiersz Juliana Kornhausera

Artykuł jest propozycją odczytania wiersza Chwila Juliana Kornhausera przez pryzmat hermeneutyki Martina Heideggera. Nacisk interpretacyjny położony został głównie na analizę bycia bohatera lirycznego i na to, w jaki sposób owo bycie przejawia się w wierszu, a także na związki tytułowej chwili z bohaterem lirycznym oraz na jego doświadczenia, które wynikają z takiej relacji. W artykule zastosowana została – poza analizą poetologiczną – metoda fenomenologiczna, inspirowana analizą egzystencjalną Heideggera z Bycia i czasu.

• Adrian Gleń, „Dzikie mięso”. Lektura Przerostów Stanisława Barańczaka

Artykuł jest studium jednego wiersza (poematu prozą zatytułowanego Przerosty) z debiutanckiego tomu Stanisława Barańczaka (Korekta twarzy, Poznań 1968). Po upływie półwiecza od publikacji zbioru autor eseju zastanawia się nad znaczeniami poematu Barańczaka, wpisując je w coraz szersze kręgi kontekstualne (cyklu, w którym poemat został pomieszczony; zbioru; tendencji lingwistycznych w obrębie poznańskiego środowiska nowofalowców; kontestacji pokolenia 68, a także filozofii egzystencjalnej i filozofii języka). Przede wszystkim jednak artykuł przynosi próbę interpretacji tego zapoznanego, młodzieńczego (to jest żarliwego) poematu czynioną w duchu krytycznotematycznym i w założeniach bliskich idei close reading. Celem całego procesu rozumienia jest ukazanie, w jaki sposób Barańczak buduje sferę znaczeń i wartości związanych z powstawaniem (proces twórczy) i istnieniem poezji (to, co na początku podporządkowane jest zasadzie kontrastu i kontrapunktu – cielesne/tekstowe, materialne/duchowe – ostatecznie ulega w poemacie metaforycznej syntezie).

• Konrad W. Tatarowski, Żywioł liryczny i obywatelskie powinności. O ewolucji poezji Jacka Bierezina w świetle tomiku Tyle rzeczy

Artykuł o życiu i twórczości poetyckiej Jacka Bierezina, czołowego poety Nowej Fali, pokolenia pisarzy debiutujących po antykomun stycznych wystąpieniach studentów w marcu 1968 roku i robotniczych strajkach na Wybrzeżu w grudniu roku 1970. Bierezin pierwszy tom wierszy opublikował w Polsce, następny – niedopuszczony do druku w kraju – w paryskim Instytucie Literackim w 1974 roku. Ostatnie kilkanaście lat życia spędził jako emigrant polityczny we Francji. Przedmiotem analizy i refleksji krytycznej jest ewolucja i zróżnicowanie tematyczne poezji omawianego autora, jej związki ze społeczno- -polityczną rzeczywistością, a także jej źródła artystyczne, filozoficzne i światopoglądowe.

• Tetiana Mychajłowa, Od „Ech szkolnych” do O Centaurach: ewolucja poezji Zuzanny Ginczanki

Autorka stawia sobie za cel przeanalizowanie mało znanych pierwszych prób literackich Zuzanny Ginczanki (publikowanych w piśmie gimnazjalnym „Echa Szkolne” w latach 1931–1933), zestawiając i porównując je z poezją w tomiku O Centaurach, uważanym za szczyt jej twórczości. Zachwyt nad światem jest tutaj interpretowany jako podstawa poznania, a codzienność – jako źródło inspiracji młodej poetki. Autorka tekstu zwraca uwagę na metaforykę, grę z czytelnikiem i skłonność do eksperymentowania z językiem i formą poetycką, co świadczy o poszukiwaniu przez Ginczankę własnego stylu. Badaczka dochodzi do wniosku, że niektóre cechy juweniliów poetki są obecne w jej twórczości dojrzałej.

• Olga Płaszczewska, O przedmiotach i pamięci. Świąteczne nieporządki Urszuli Kozioł – notatka z lektury

Szkic poświęcony interpretacji wiersza Urszuli Kozioł Świąteczne nieporządki z tomu Ucieczki (Kraków 2016). Tematem przewodnim refleksji jest przypisana przedmiotom ewokowanym w wierszu rola mnemoniczna oraz problem wyrażania w poezji takich doświadczeń uniwersalnych jak żałoba, potrzeba wolności i samotność. Ponadto rozpoznane zostają szczegóły autobiograficzne oraz konteksty historycznoliterackie i kulturowe omawianej wypowiedzi lirycznej.

• Grażyna J. Kozaczka, Poetyckie migracje: „Ni tu ni tam” – czy może raczej „i tu i tam”

Artykuł przedstawia analizę porównawczą wybranych wierszy dwóch współczesnych poetek polsko-amerykańskich, Anny Frajlich i Lindy Nemec Foster, koncentrując się na tematach odrębności i niepowtarzalności. Mimo różnych temperamentów poetyckich, rodowodów i losów życiowych w poezji autobiograficznej obu autorek można zauważyć silne podobieństwo w sposobie, w jaki celebrują swą inność. Ta postawa pozwala im uniknąć podwójnej marginalizacji – jako kobiety i jako Amerykanki wywodzącej się z Polski.

Emigrantka Anna Frajlich oraz Linda Nemec Foster, Amerykanka reprezentująca trzecie pokolenie emigracyjne, wykorzystują polską przeszłość, własną lub tę istniejącą w rodzinnej pamięci, do zbudowania poetyckiej osobowości istniejącej niejako między dwiema kulturami. Poetki tworzą nowe miejsce przynależności, które pozwala im połączyć dwa brzegi Atlantyku i jednocześnie unieszkodliwić obcość/inność tego narzędzia marginalizacji, wykorzystywanego często przez dominującą kulturę. Obie czerpią natchnienie z bycia równocześnie „i tu, i tam”, we własnej małej ojczyźnie.

• Wojciech Kudyba, Jan Polkowski – Adam Ważyk. Dwa poematy dla dorosłych

Wśród poetyckich portretów Nowej Huty znajdują się między innymi różnego rodzaju teksty mające opinię „odwilżowych” czy wręcz antysocjalistycznych. Przypominają się zwłaszcza fragmenty ogłoszonego w „Nowej Kulturze” w 1955 roku Poematu dla dorosłych Adama Ważyka. Analiza fragmentu poświęconego nowohucianom przekonuje jednak, że celem Ważyka jest budzenie niechęci do mieszkańców tej dzielnicy Krakowa. Oglądany z perspektywy dorobku współczesnych badań międzykulturowych tekst pisarza – a zarazem dawnego oficera politycznego I Armii Wojska Polskiego, następnie wpływowego członka PZPR – zdaje się realizować trzy pierwsze spośród wyróżnionych przez Gregory’ego Stantona ośmiu etapów prowadzących do opresji i zbrodni (są to klasyfikacja, symbolizacja oraz dehumanizacja).

Polkowski ma inny cel. Jego wiersz jest polemiką z tekstem starszego kolegi po piórze. Stara się on przywrócić godność osobom, którym tejże w tekście Ważyka odmówiono. Zwykli ludzie wraz z szarym krajobrazem ich życia uczestniczą w jego utworze w czymś większym niż oni sami, czymś, co ma moc porządkowania ich świata i nadawania mu sensu. Mamy wrażenie, że cały krajobraz jest tu poruszany tym samym sensotwórczym rytmem. Domyślamy się też, że źródłem owego rytmu jest liturgia. I ludzie, i ich otoczenie zdają się nasiąkać echem Pater noster. Okazuje się, że liturgia przenosi w tym liryku całą dostępną ludziom rzeczywistość w „inny porządek”. Unieważnia zasady czasu i przestrzeni, relatywizuje ruch. Jej finałem jest apokaliptyczna „nowa Ziemia” – jasna i „niedotykalna”. „Pobłogosławieni dzieci kobiety i mężczyźni” stają się kimś więcej niż zwykłymi śmiertelnikami, unoszą się ponad samych siebie, zyskują godność członków wspólnoty zbawionych, której to godności nawet upadek i zgon nie są im w stanie odebrać.

• Krzysztof Lipka, „Klawiatura grzbietów książek…” Muzyka w poezji Jana Polkowskiego

Artykuł podejmuje dwa zagadnienia. Po pierwsze, w efekcie analiz pełnego dorobku poetyckiego omawianego autora dokonuje sumarycznego zestawienia wzmianek o muzyce w jego poezji. Na 302 wiersze jest ich 78 (w tym 12 w tytułach), przy czym wzmianki te dotyczą instrumentów muzycznych, form, konkretnych dzieł, kompozytorów lub stanowią sformułowania ogólne (najwięcej).

Po drugie, rozległa tematyka muzyczna w zasadzie nie dotyczy wiedzy o muzyce, autor mistrzowsko natomiast stosuje muzyczne metafory, posługuje się muzycznymi aluzjami, mówiąc o najszerzej pojętej rzeczywistości. Muzyka staje się tym sposobem świadomym narzędziem do emocjonalnej charakterystyki sytuacji bardzo od niej oddalonych, psychologicznych, społecznych, etycznych. Na koniec zostaje omówionych kilka uwag muzycznych o szczególnym znaczeniu dla estetyki i etyki muzycznej poczynionych w wierszach, które w zasadzie nie są poświęcone muzyce (*** [Oko otworzyło kamień kolorów…]; Moi przodkowie moczą nogi w obłokach Kazachstanu; Lato; Hymn; Aby się wypełniło pismo, rzekł: Pragnę). Wzmianki muzyczne, o pozornie niewielkim znaczeniu, często decydują w poezji Jana Polkowskiego o jej sile oddziaływania.

• Wadym Jefremow, „Las jaśnieje”: sposób funkcjonowania mitologiczno-poetyckiego toposu lasu w przestrzeni artystycznej zbioru poezji Pochód duchów Jana Polkowskiego

Przestrzeń artystyczna analizowanych utworów łączy w sobie przestrzeń realno-geograficzną z metafizyczną. Leśne pejzaże głęboką mitologiczno-poetycką podstawę opierającą się na istotnej dla Jana Polkowskiego idei jedności, nierozerwalnej relacji człowieka z otaczającym go światem przyrody. Wzajemne przekształcanie się człowieka i przyrody stwarza perspektywę mitologicznej panoramy. Topos lasu jest szczególnym sposobem oswajania i poznawania świata, intuicyjną osnową ludzkiej egzystencji.

• Grażyna Halkiewicz-Sojak, Dotknąć wierszem całości. O krótkim liryku Wojciecha Kudyby

Przedmiotem interpretacji jest krótki liryk o incipicie *** [Ktoś, kto rozmawia…] autorstwa Wojciecha Kudyby. Wybór wiersza był podyktowany związkami utworu z tradycją polskiej liryki religijnej (Franciszek Karpiński, Cyprian Norwid) oraz tym, że ilustruje on, zdaniem autorki, poszukiwanie współczesnego sposobu wyrażania w poezji refleksji o sacrum i przeżycia tajemnicy. Analiza i interpretacja leksyki, instrumentacji i kompozycji wiersza krok po kroku dowodzi tej wstępnej hipotezy.

• Marek Bernacki, Łaknienie Najważniejszego. O tomie poezji Mirosława Dzienia Gościna

Przedmiotem artykułu jest analiza wybranych utworów z tomu poezji Mirosława Dzienia Gościna (Sopot 2016). Najwięcej miejsca poświęcono omówieniu poematu Novum Passionem, którego akcja umieszczona została w Jerozolimie, oraz związkom tego niezwykłego utworu o tematyce eschatologicznej z poematami Jana Pawła II Tryptyk rzymski i Czesława Miłosza Traktat teologiczny. Marek Bernacki stawia tezę, iż poezja Dzienia wchodzi w hermeneutyczny dialog z utworami papieża i noblisty, stanowiąc ważne uzupełnienie przesłania ideowego obu wymienionych dzieł.

• Dariusz Kulesza, Kilka pytań o współczesną poezję chrześcijańską w związku z wierszem Jarosława Jakubowskiego Chłopakom z „Kurska”

Wiersz Jarosława Jakubowskiego Chłopakom z „Kurska” odnosi się do katastrofy rosyjskiego okrętu podwodnego, o której opinia publiczna dowiedziała się w sierpniu 2000 roku. Autor artykułu czyta ten tekst jako symptomatyczny przykład współczesnej polskiej poezji chrześcijańskiej. Poezji skazanej na konfrontację z ekskluzywnym, narodowo- -katolickim modelem charakterystycznym dla liryki Wojciecha Wencla i modelem inkluzywnym, otwartym, kojarzonym z grupą poetów skupionych wokół pisma „Topos”, którą Jakubowski współtworzy. Wiarygodna poezja chrześcijańska dzieje się wobec egzystencjalnej katastrofy, którą jest życie każdego z nas. Owo bycie wobec może być albo ortodoksyjnie zdyscyplinowane, albo wolne od jednoznacznych rozwiązań. Z obu tych wariantów wiersz Jakubowskiego więcej ma wspólnego z tym, który reprezentuje tak zwana konstelacja „Toposu”.

• Anna Spiechowicz, „Świetlista przepaść się nad głową nie otwiera”. Wizja męczeńskiej śmierci w Epitafium dla Księdza Jerzego i innych utworach Jacka Kaczmarskiego

Szkic stanowi rozbudowaną analizę wiersza Epitafium dla Księdza Jerzego oraz w mniejszym stopniu skupia się na interpretacji innych utworów Jacka Kaczmarskiego. Motywem przewodnim rozważań jest metoda obrazowania męczeńskiej śmierci wyłaniająca się z wiersza. Autorka zwraca uwagę na szczególny sposób ukazywania przez poetę umierających, uwzględniając poglądy samego autora na temat życia pozagrobowego. Ponadto wnikliwie przygląda się zastosowanym przez Kaczmarskiego figurom poetyckim, nadającym utworom szczególną wymowę. Istotne są dla niej również związki utworu z obrazem Janusza Kaczmarskiego, przedstawiającym postać kapelana „Solidarności”. W analizie wiersza autorka uwzględnia także kontekst historyczny, którego znajomość wydaje się niezbędna do właściwego odczytania utworu.

• Kamil Dźwinel, „Bez debitu i bez beatu / na tych samych czterech taktach”. Piosenka autotematyczna według Jana Krzysztofa Kelusa

W artykule przybliżono twórczość Jana Krzysztofa Kelusa – socjologa, poety i pieśniarza – zwracając szczególną uwagę na jej wymiar autotematyczny. Z tego powodu podkreślono silny autobiografizm tych piosenek, tkwiący w nich antypatetyczny rys (przy jednoczesnym bezkompromisowym poruszaniu się barda w obrębie tematów społecznych i politycznych), zorientowanie na konkret i codzienność, częste operowanie techniką poetyckiego szczegółu oraz poszukiwanie piosenkowego modelu intertekstualności. Artykuł rekonstruuje też najważniejsze pytania o pieśniarską tożsamość, stawiane przez Kelusa chociażby w piosence (… na przystanku PKS-u), będąc przyczynkiem do dalszych badań nad Kelusem metatekstualnym.

• Józef Franciszek Fert, Sztuka ekfrazy w poezji Kazimierza Wójtowicza CR

Wiersze Kazimierza Wójtowicza są obecne w obiegu literackim od pięćdziesięciu lat (debiutował w czasopismach w roku 1969) i od razu zostały zauważone przez krytykę literacką i wpisane w nurt tak zwanej poezji kapłańskiej między imponujące grono współczesnych poetów-duchownych.

Można nazwać twórcę poetą drogi do Emaus. Sam zresztą ten motyw, symbol i historię wielokrotnie podejmuje i na różne strony obmyśla i wysławia. Zebrało się tych wierszy z „kręgu Emaus” tak wiele, że w którymś momencie swej pisarskiej działalności autor postanowił je skupić w jednym znaku. Zaczęło się od stematyzowanego tomu, któremu poeta nadał znamienny tytuł: Droga do Emaus. Wiersze wybrane, następny obszerny tom spod znaku Emaus pojawił się w roku 2012 (Dookoła Emaus i dalej); zawiera prawie pięćset wierszy, chociaż zebranych nie tylko po drodze do Emaus. A jeszcze zupełnie niedawno powstała kolejna poetycka monografia, zatytułowana Po prostu Emaus. Wybór wierszy z lat 1978–2016, obudowana również – jak to u Wójtowicza – przywołaniami źródłowymi tego miejsca ewangelicznego z Biblii w przekładach od Wujka do współczesnej edycji paulistów. W książce znajdziemy także wybór głosów krytyki literackiej o poezji Wójtowicza.

Jego wiersze nie stronią od słowa zwyczajnego, od najzwyklejszych pod słońcem sytuacji życiowych i ich nieomal gawędziarskiego czy rubasznego ujęcia. Poeta nierzadko wciela się w którąś z przypowieściowych postaci, która dostępuje cudu uzdrowienia duszy lub ciała, jak w wierszu o „człowieku z uschłą prawą ręką”:

Od paru tygodni to ja jestem tym człowiekiem
z uschłą prawą ręką

Ostatecznie każdy z nas może odnaleźć w tych wierszach swoją rękę, swoją twarz, swoje doświadczenie wiary i zwątpienia, swoje czucie dobrej nowiny płynące z niewyczerpanego źródła ewangelii, by włączyć ją w zbiorowe dorzecze, w przeżywanie wiary, nadziei i miłości.

• Ewa Goczał, „Może stamtąd przyszedł do mnie Bóg…”. Wokół wiersza Nawrócenie Maxa Jacoba Piotra Matywieckiego

Artykuł jest opracowaniem wiersza Piotra Matywieckiego Nawrócenie Maxa Jacoba w kontekście tomu poetyckiego pod tym samym tytułem, a także całej twórczości poety. Autorka poddaje namysłowi sposób transponowania na lirykę faktycznego nawrócenia artysty, którego twórcza i duchowa biografia stała się dla niego źródłem inspiracji Streszczenia 375 i przestrzenią odczuwania wspólnoty doświadczeń. Analiza kolejnych rozwiązań poetyckich zastosowanych w wierszu prowadzi do wniosku, że będąc montażem abstrakcyjnych wizji, quasi-mistycznych symboli i lingwistycznych gier językowych, stanowi on reprezentację doświadczenia duchowego charakterystycznego dla nowoczesności: fragmentarycznego i trudnego do wyrażenia inaczej niż przez negację. Nawrócenie Maxa Jacoba jawi się ostatecznie jako figura losu człowieka odnajdującego drogę wiary, a także apofatyczna figura poetyki, w której język literacki dochodzi do granic przedstawienia, wskazując na głębię znajdującą się poza zasięgiem myśli i wyobraźni.

• Anna Węgrzyniak, Lacrimosa Marty Fox

Interpretacja cyklu prowadzi przez analizę wszystkich siedmiu wierszy zawartych w tomie i namysł nad kompozycją całości. Lacrimosa Marty Fox – przez odniesienie do Requiem Mozarta – to prywatne vanitas vanitatum. Kobiece „ja” wypowiada się tutaj w dialogu z Mozartem i Księgą Koheleta. Kolejne monologi układają się w refleksyjne „opłakiwanie” życia współczesnej Pandory. Konfrontacja czasu minionego z chwilą obecną sprzyja uświadomieniu sobie tego, co ważne. Złym emocjom, lękom i poczuciu winy towarzyszy oswojenie traumy i próba zrozumienia własnego życia. Gniew, ból, rozpacz i żal leczy terapeutyczna funkcja tworzenia. Dialog Marty Fox z kompozytorem, który szlochał, komponując swoją lacrimosę, zamyka akceptacja jesieni życia i wielkie rozpogodzenie. Ponieważ – jak mówi Kohelet – „nic nowego pod słońcem”, trzeba zaufać mądrości mędrca głoszącego pochwałę życia.

• Michał Kopczyk, Dziennik pisarza po 1989 roku. Perspektywa postkolonialna

Autor przygląda się dziennikom pisarzy wydanym w Polsce po 1989 roku (powstałym przeważnie w okresie komunistycznym) z perspektywy studiów postkolonialnych. Zwraca uwagę na popularność dzieł autobiograficznych w ostatnich dekadach, a także awans dziennika do rangi pełnoprawnego gatunku literackiego. Zauważa, że autobiografia rozkwita w sytuacji odbieranej jako opresyjna i wroga, niesprzyjająca jawnym deklaracjom indywidualnych przekonań. Jest zapisem istnienia jednostki w tej sytuacji zanurzonej, która chce dać świadectwo swego istnienia. Specyfikę dziennika jako takiego właśnie świadectwa upatruje autor w jego istnieniu w czasie obecnym („tu i teraz”), co czyni go odpornym na pewien szczególny rodzaj kłamstwa – wyposażanie bohatera w wiedzę, którą nie mógł dysponować w opisywanym czasie. Uleganie tej pokusie jest najczęstszą przyczyną osłabiającą dokumentarną wartość wszelkich autobiografii pisanych z dystansu czasowego.

• Krzysztof Brenskott, Przerwać krąg repetycji. Człowiek i czas(y) w prozie Olgi Tokarczuk

Czas jest jednym z tematów, które najbardziej interesują badaczy prozy Olgi Tokarczuk. Analizowano już kreacyjną i destrukcyjną moc czasu, wskazywano na jego rolę jako podstawę bytu świata powieściowego, zastanawiano się nad jego topografią, a nawet zauważano i badano mnogość metafor i aforyzmów związanych z czasem. Tworząc kolejne światy, Tokarczuk wykorzystuje spojrzenie na czas – a także przestrzeń – właściwe dla gnostycyzmu, sięga do kabały Izaaka Lurii i buddyzmu zen, przywołuje też teologiczną koncepcję dwóch czasów: chronosu i kairosu, jej twórczość zaś daje się czytać przez pryzmat koncepcji Ateny–Jerozolima. Niezwykle istotna okazuje się relacja między modelem kolistym i linearnym czasu. Ten pierwszy reprezentuje z jednej strony bezpieczeństwo, a z drugiej zamknięcie. Jest on też modelem fałszywym, iluzorycznym. Z kolei czas linearny, choć powiązany z przemijaniem i śmiercią, jest jednocześnie jedynym źródłem nadziei na wyrwanie się z kręgu ciągłych repetycji. Celem artykułu jest przyjrzenie się relacji człowieka i różnych modeli czasu obecnych w twórczości Tokarczuk.

• Monika Cieślik, Muzyka i dźwięk w Widnokręgu Wiesława Myśliwskiego

Artykuł pokazuje, w jaki sposób w Widnokręgu Wiesława Myśliwskiego funkcjonują muzyka i dźwięk. Uobecniają się one w trzech podstawowych formach – jako rozumiana dosłownie muzyka, jako taniec oraz jako dźwięki rozbrzmiewające w otaczającym bohaterów świecie. Muzyczność jest w tej powieści nie tylko elementem świata przedstawionego, ale również środkiem umożliwiającym człowiekowi poznanie samego siebie, innych ludzi oraz rzeczywistości. Podkreśla ona szczególnie jedność wszystkich elementów świata i pozwala im współistnieć w harmonijny sposób. Muzyczność ma także charakter transcendentny, ponieważ umożliwia bohaterom dotarcie do duchowych i metafizycznych obszarów istnienia oraz pomaga w ich zrozumieniu.

Spis treści

OD REDAKCJI / 13

KRYSTYNA LATAWIEC
Galicyjskie reminiscencje w poezji Janusza Szubera / 17

PATRYK DZIKIEWICZ
Problem bycia. Hermeneutyczne spojrzenie na pewien wiersz Juliana Kornhausera / 29

ADRIAN GLEŃ
„Dzikie mięso”. Lektura Przerostów Stanisława Barańczaka / 49

KONRAD TATAROWSKI
Żywioł liryczny i obywatelskie powinności. O ewolucji poezji Jacka Bierezina w świetle tomiku Tyle rzeczy / 65

TETIANA MYCHAJŁOWA
Od „Ech Szkolnych” do O Centaurach: ewolucja poezji Zuzanny Ginczanki /  81

OLGA PŁASZCZEWSKA
O przedmiotach i pamięci. Świąteczne nieporządki Urszuli Kozioł – notatka z lektury / 101

GRAŻYNA KOZACZKA
Poetyckie migracje: „Ni tu, ni tam” – czy może raczej „i tu, i tam” / 109

WOJCIECH KUDYBA
Jan Polkowski – Adam Ważyk. Dwa poematy dla dorosłych / 127

KRZYSZTOF LIPKA
„Klawiatura grzbietów książek...” Muzyka w poezji Jana Polkowskiego / 141

WADYM JEFREMOW
„Las jaśnieje”: sposób funkcjonowania mitologiczno-poetyckiego toposu lasu w przestrzeni artystycznej zbioru poezji Pochód duchów Jana Polkowskiego / 151

GRAŻYNA HALKIEWICZ-SOJAK
Dotknąć wierszem całości. O krótkim liryku Wojciecha Kudyby / 163

MAREK BERNACKI
Łaknienie Najważniejszego. O tomie poezji Mirosława Dzienia Gościna / 175

DARIUSZ KULESZA
Kilka pytań o współczesną poezję chrześcijańską w związku z wierszem Jarosława Jakubowskiego Chłopakom z „Kurska” / 187

ANNA SPIECHOWICZ
„Świetlista przepaść się nad głową nie otwiera”. Obrazowanie męczeńskiej śmierci w Epitafium dla Księdza Jerzego i innych utworach Jacka Kaczmarskiego / 213

KAMIL DŹWINEL
„Bez debitu i bez beatu / na tych samych czterech taktach”. Piosenka autotematyczna według Jana Krzysztofa Kelusa / 239

JÓZEF FRANCISZEK FERT
Sztuka ekfrazy w poezji Kazimierza Wójtowicza CR / 255

EWA GOCZAŁ
„Może stamtąd przyszedł do mnie Bóg...” Wokół wiersza Nawrócenie Maxa Jacoba Piotra Matywieckiego / 269

ANNA WĘGRZYNIAK
Lacrimosa Marty Fox / 287

MICHAŁ KOPCZYK
Dziennik pisarza po 1989 roku. Kilka uwag z perspektywy postkolonialnej / 305

KRZYSZTOF BRENSKOTT
Przerwać krąg repetycji. Człowiek i czas(y) w prozie Olgi Tokarczuk / 317

MONIKA CIEŚLIK
Muzyka i dźwięk w Widnokręgu Wiesława Myśliwskiego / 343

Wydawcy: Instytut Literatury, Wydawnictwo Naukowe UKSW
Miejsce i rok wydania: Kraków–Warszawa 2019
Redakcja naukowa: Justyna Pyzia, Józef M. Ruszar
Redakcja językowa: Adrian Kyć
Korekta i adiustacja: Aleksandra Brambor-Rutkowska
Skład i łamanie: Estera Sendecka
ISBN 978-83-66359-06-2
ISBN 978-83-8090-621-1