Dziedzictwo Słowackiego w poezji polskiej ostatniego półwiecza 1918–1968 – Marian Tatara

Książka przedstawia formy oddziaływania twórczości Juliusza Słowackiego na poezję polską w okresie 1918-1968. U podstaw rozprawy leży kwestia aktualności dziedzictwa wieszcza w poezji w ciągu pięćdziesięciu lat od debiutu pokolenia, które weszło na literacki rynek z początkiem nastania drugiej niepodległości.

Trzy rozdziały z pierwszej części książki ukazują trzy kierunki oddziaływania dziedzictwa Słowackiego na lirykę dwudziestolecia międzywojennego. W rozdziale Od poezji wieszczej do stereotypu zostały poddane analizie ideowej, wersyfikacyjne i stylistyczne nawiązania do dziedzictwa Słowackiego w twórczości Jana Lechonia. Omówiono także czynniki, które złożyły się na legendę literacką tego skamandryty, kreującej go jako dziedzica wielkich romantycznych tradycji, szczególnie tych spod znaku autora Lilli Wenedy. Przedstawiono zmieniający się wpływ krzemienieckiego poety na kolejne dzieła Lechonia, dostrzegając w nich próbę dostosowania osiągnięć Słowackiego do ówczesnych teorii poetyckich, w których dorobek wieszcza stawał się inspiracją do kreacji nowych mitów historycznych. Podkreślono przy tym wyjątkowość (na tle poezji polskiej) nawiązań Lechonia w ostatnim okresie jego twórczości do mistycznej liryki autora Samuela Zborowskiego, widząc w nich wpływ teorii poezji czystej ks. Henri Brémonda.

Omówiony w drugim rozdziale (Słowacki w służbie rewolucji i ojczyzny) casus Władysława Broniewskiego wiąże się z wpisywaniem ruchu rewolucyjnego w ramy tradycji romantycznej. Dla młodego Broniewskiego Słowacki występował w roli mistrza sztuki poetyckiej, u którego terminowanie jest niezbędnym etapem w edukacji poety, zachowujące-go przy tym odrębność i zdolność do krytycyzmu wobec nauczyciela.

Trzeci rozdział (Rekwizyt retoryczny) daje wgląd w strategię poetycką Wierzyńskiego, sprowadzającego spuściznę Słowackiego do roli rekwizytu w retorycznej poezji politycznej i patriotycznej, w której najczęściej stosowaną metodą było posługiwanie się frazeologizmami zaczerpniętymi z dzieł Słowackiego jako punktem wyjścia do własnych rozważań. Na rozumienie romantyzmu, a także na kształt retoryki Wierzyńskiego zasadniczy wpływ wywarł Mickiewicz, twórczość krzemienieckiego poety była natomiast wykorzystywana wtedy, gdy celem autora Wolności tragicznej było przekazanie śmiałych, nieustępliwych słów prawdy.

Druga część książki przedstawia recepcję twórczości Słowackiego przez awangardzistów (kolejno: Peipera, Przybosia i Brzękowskiego), zarysowując drogę odczytywania dziedzictwa wieszcza w kontekście nowoczesnej liryki. Rozdział IV pokazuje spojrzenie papieża awangardy na twórczość romantyka, sprzeciwiające się jej młodopolskim interpretacjom. W rozdziale Między racjonalizmem a romantyzmem omówiono silne oddziaływanie Słowackiego na twórczość Juliana Przybosia (nazwanego największym znawcą wieszcza wśród ówczesnych poetów), przejawiające się m.in. w wyzyskiwaniu jego poetyckiego sposobu obrazowania do stworzenia własnych koncepcji poetyckich, co jednocześnie pozwoliło zaakcentować nowatorstwo twórczości Słowackiego. W rozdziale Słowacki w kontekście nadrealizmu badacz zaznacza wyjątkowość (na tle polskich poetów XX wieku) strategii inspirującego się francuską poezją nadrealistyczną Jana Brzękowskiego, który zwykle przyjmował konwencję poetycką Słowackiego w ce-lach mitotwórczych.

W trzeciej części, przedstawiającej kolejny etap oddziaływania Słowackiego na polską lirykę, znajduje się rozdział Drugi Słowacki, w którym główny nacisk położono na omówienie paranteli między Krzysztofem Kamilem Baczyńskim a wieszczem znad Ikwy. Oprócz wskazania podobieństw biograficznych i psychofizycznych łączących obu twórców poddano analizie wzorowanie się Baczyńskiego na technice pisarskiej romantyka w zakresie wersyfikacji, materii poetyckiej, obrazowania, symbolicznie ujętej kolorystyki, operowania podobnymi motywami w zbliżonych celach oraz cytatami z dzieł Słowackiego i aluzjami związanymi z jego twórczością.

W rozdziale VIII (Pod znakiem Piasta Dantyszka i ogórka) scharakteryzowano wieloznaczne związki wybitnego przedstawiciela pokolenia „Współczesności” (awangardy 1956) – Stanisława Grochowiaka – z tradycją romantyczną i twórczością Juliusza Słowackiego, postrzeganego jako mistrz groteski, racjonalistyczny myśliciel, autor inspirujących koncepcji historiozoficznych, a także poeta wytyczający wzory moralne i patriotyczne dla okupacyjnego pokolenia twórców.

Książkę wieńczy Zakończenie, które podsumowuje omawianą tematykę i formułuje wnioski wskazujące na żywe oddziaływanie liryki Słowackiego w latach 1918-1968. Szczególnie wyeksponowano inspirujący charakter twórczości wieszcza w latach 30. ubiegłego wieku.

Ewa Modzelewska-Opara

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawca: Księgarnia Akademicka
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Opracowanie redakcyjne: Grażyna Plater
ISBN: 978-83-8138-537-4