Jakże samotny na niepewnej drodze! O tłumaczeniach literatury polskiej

Artykuły zawarte w tomie dotyczą wielu przekładanych autorów (między innymi Tadeusza Różewicza, Andrzeja Bursy, Rafała Wojaczka, Zbigniewa Herberta, Bolesława Leśmiana, Witolda Gombrowicza czy Wisławy Szymborskiej), liczne są również analizowane języki tłumaczeń, w tym portugalski, słowacki, włoski, angielski, bułgarski i czeski. Autorzy - zarazem tłumacze i teoretycy tłumaczenia na podstawie własnych poszukiwań i praktyki translatorskiej przedstawiają problematykę przekładoznawczą, rolę tłumacza i skomplikowane kwestie językowe, jakie napotyka on w swojej pracy, a także relacje między autorem a jego reprezentantem w obcej kulturze.

Wstęp

Podążając za wskazówką znakomitego tłumacza literatury polskiej na język portugalski, Marcelo Paivy de Souzy, niniejszy tom powinien zostać zadedykowany św. Hieronimowi, patronowi tłumaczy.

Na niniejszą książkę składają się artykuły i szkice, których autorzy na podstawie własnych poszukiwań i praktyki translatorskiej przedstawiają problematykę przekładoznawczą, rolę tłumacza i skomplikowane kwestie językowe, jakie napotyka on w swojej pracy, a także relacje między autorem a jego reprezentantem w obcej kulturze. Tłumacz konfrontuje twórczość powstałą w jednym języku i jednej kulturze z drugim językiem i drugą kulturą, a także tworzy narzędzia potrzebne do krytycznego opisu owej twórczości. Nie sposób zaprzeczyć tezie, że istniejemy w języku, który współtworzy i przekształca rzeczywistość. Namysł nad językiem to namysł nad naszym istnieniem w świecie. Kwestia ta nie jest nowa, wprost przeciwnie, nieustannie i na nowo rozważana, ale wciąż pasjonująca, każde wyzwanie translatorskie jest bowiem unikatowe.

Artykuły zawarte w tomie dotyczą wielu przekładanych autorów (między innymi Tadeusza Różewicza, Andrzeja Bursy, Rafała Wojaczka, Zbigniewa Herberta, Bolesława Leśmiana, Witolda Gombrowicza czy Wisławy Szymborskiej), liczne są również analizowane języki tłumaczeń, w tym portugalski, słowacki, włoski, angielski, bułgarski i czeski. Otwierający tom tekst Marcelo Paivy de Souzy ukazuje nie tylko problemy z tłumaczeniem konkretnego wiersza (Colantonio – S. Gierolamo e il leone), ale również rekonstruuje Herbertowską postawę wobec sztuki translatorskiej. Drugi artykuł, autorstwa Jewgienija Wasyliewa, analizuje długą i skomplikowaną historię tłumaczeń poezji Zbigniewa Herberta (także w obliczu wrogiej postawy władz radzieckich i oficjalnego literaturoznawstwa wobec twórczości polskiego poety) na język rosyjski, wykonanych przez Władimira Britaniszskiego oraz Iosifa Brodskiego. Brazylijski uczony Piotr Kilanowski obrał inną metodologię, wychodząc od szczegółu i zmierzając do kwestii ogólnych: przyjrzał się obecności i znaczeniom symbolicznym świerszcza w utworach Herberta (na tle poezji i kultury polskiej), w tym kontekstom kulturowym przemian świerszcza w cykadę, co posłużyło do rozważań dotyczących kwestii udomowienia i egzotyzacji w tłumaczeniu. Z kolei Jana Juhásová w swoim artykule koncentruje się na porównaniu postaci wykreowanych przez dwóch poetów, słowac kiego Rudolfa Juroleka i polskiego Zbigniewa Herberta, wskazując na liczne podobieństwa w sposobie myślenia obu twórców. Następny autor, Kristiyan Yanew, dokonuje przeglądu recepcji twórczości Tadeusza Różewicza w Bułgarii w ostatnim półwieczu. Autorka ukraińska Ludmiła Berbenec’ zaś skupia się w swoim tekście na istotnych jej zdaniem dla pełnego zrozumienia twórczości Wisławy Szymborskiej, „wyklejankach” i „rymowankach” tworzonych przez poetkę, odczytując utwory polskiej noblistki w kontekście intermedialnym, w odniesieniu do terminu „obraztekst” wprowadzonego przez Williama Johna Thomasa Mitchella. Młoda badaczka Uniwersytetu Padewskiego i Uniwersytetu Ca’ Foscari w Wenecji Francesca Fratangelo podjęła z kolei próbę zaprezentowania niektórych poetyckich aspektów twórczości Bolesława Leśmiana mogących sprawiać trudności tłumaczom. W swoim studium komparatystycznym Petr Ligocký wskazuje natomiast analogie między twórczością polskich i czeskich poetów przeklętych drugiej połowy XX wieku: Andrzeja Bursy, Rafała Wojaczka, Egona Bondego, Milana Kocha. Tom zamyka tekst Nadziei Bąkowskiej, która przedstawia relację między czterema wersjami językowymi dramatu Operetka (1966) Witolda Gombrowicza – polską, angielską, włoską i francuską, ze szczególnym uwzględnieniem swoistości poszczególnych przekładów.

Dobór tekstów wchodzących w skład tego tomu miał na celu ukazanie myśli podkreślanej szczególnie przez uznanego tłumacza literatury anglosaskiej Jerzego Jarniewicza, iż przekład nie jest czymś jednoznacznym, możemy bowiem mówić o wielu jego rodzajach, o bardzo swobodnej adaptacji, spolszczeniu, przekładzie autoryzowanym aż po przekład przez język trzeci i przekłady filologiczne, czyli dosłowne. Świadomość tej różnorodności jest podstawą dyskusji na temat przekładu i analizy poszczególnych przypadków.

Redaktorzy niniejszego tomu mają nadzieję, że prezentowany zbiór nie tylko dołoży kilka wątków dotyczących praktyki przekładu i przyczyni się do lepszego zrozumienia problematyki translatorskiej, ale również ukaże nieprzeczuwane dotąd poziomy interpretacji omawianych tekstów.

Streszczenia

• Marcelo Paiva de Souza, O znaczeniu i godności tłumacza według Zbigniewa Herberta

Poeta, eseista i tłumacz francuski Valéry Larbaud uważał, że św. Hieronim „mógłby być jednym z towarzyszy i przewodników naszego wewnętrznego […] życia”, i porównał jego „ogromne i zróżnicowane dzieło” do „jednego z tych wielkich dawnych miast europejskich, do których zawsze wracamy i nie mamy dość odwiedzania i poznawania”. Tymczasem przykłady upamiętnienia świętego spotykamy też, według Larbauda, w wielu pięknych budowlach wzniesionych dla niego przez wieki „w myślach ludzkich”. Do owych „budowli” należy zaliczyć będący przedmiotem opracowania wiersz Colantonio – S. Gierolamo e il leone Zbigniewa Herberta, inspirowany pędzlem mistrza Colantonia
w San Girolamo nello studio. Niniejszy artykuł ma na celu próbę odpowiedzi na pytanie, jakie cechy nadał Herbert w swoim tekście osobie i legendzie św. Hieronima. Ponadto zarówno na podstawie wspomnianego utworu, jak i całej twórczości polskiego poety przeanalizowano jego stosunek do roli i pracy tłumacza.

• Jewgienij Wasyliew, „Bezmiar fizycznego i psychicznego nacisku”. Poezja Zbigniewa Herberta w przekładach na język rosyjski

Artykuł analizuje długą i skomplikowaną historię tłumaczeń na język rosyjski poezji Zbigniewa Herberta, będącą odbiciem podejrzliwej, a wręcz wrogiej postawy władz radzieckich i oficjalnego literaturoznawstwa wobec twórczości polskiego poety. W artykule skupiono się przede wszystkim na opisie dokonań dwóch Herbertowskich tłumaczy: Władimira Britaniszskiego (pierwszego z rosyjskich tłumaczy, który zainteresował się twórczością polskiego poety już w 1966 roku) oraz Iosifa Brodskiego. Ponadto wspomniano o innych autorach przekładów twórczości Herberta, jak między innymi Michaił Gasparow, Wiaczesław Kuprijanow czy Rafael Lewczyn.

• Piotr Kilanowski, Co w trawie piszczy, czyli rozważania tłumacza o ośmiu świerszczach w wierszach Zbigniewa Herberta

Podstawą rozważań poczynionych w artykule jest tłumaczenie na brazylijską odmianę języka portugalskiego poezji Zbigniewa Herberta. Na przykładzie problemów z tłumaczeniem słowa „świerszcz” autor stara się pokazać, w jaki sposób doszło do rozbieżności znaczeń i symboliki pomiędzy tym leksemem a jego portugalskojęzycznymi odpowiednikami i jak, w zależności od sytuacji, powinien być on tłumaczony. W tym celu najpierw przyjrzano się obecności i znaczeniom symbolicznym świerszcza w poezji i kulturze polskiej, a następnie omówiono problem kulturowy tłumaczenia oraz ukazano proces tłumaczeniowego udomowienia klasycznej cykady i jej przemiany w świerszcza w kulturze i poezji polskiej. W ostatniej części eseju odniesiono się do wszystkich wierszy Herberta, w których pojawia się słowo „świerszcz”, i uzasadniono wybory tłumaczeniowe za pomocą argumentów przytoczonych w poprzednich częściach wywodu.

• Jana Juhásová, Starzenie się Pana Ó Rudolfa Juroleka i Pana Cogito Zbigniewa Herberta. Studium komparatystyczne

Między twórczością dwóch poetów, słowackiego Rudolfa Juroleka i polskiego Zbigniewa Herberta, można zauważyć podobieństwa typologiczne. Jednym z nich jest obecność refleksji na temat procesu starzenia się, która towarzyszy postaciom wykreowanym przez obu twórców – Jakubowi / Panu Ó u Juroleka i Panu Cogito u Zbigniewa Herberta. Autorka zadaje pytanie, w jakim stopniu na wzmiankowane postaci oddziałuje koncepcja trzech odmiennych okresów egzystencji czeskiego filozofa Jana Patočki, a także dlaczego nie dochodzi do jej pełnej realizacji w utworach analizowanych twórców. Odpowiedź ma związek z podejściem metodologicznym obu autorów do poznania jako do procesu powtarzanych iteracji, wątpliwości oraz teleologicznej niekompletności.

• Kristiyan Yanew, „Bułgarskie obsesje Różewiczem” (o recepcji twórczości Tadeusza Różewicza w Bułgarii)

Artykuł jest poświęcony recepcji twórczości Tadeusza Różewicza w Bułgarii i skupia się na chronologii ukazywania się dzieł polskiego poety w owym kraju południowosłowiańskim w ostatnim półwieczu. W pracy przedstawione zostały nazwiska wybitnych tłumaczy oraz badaczy zajmujących się popularyzacją kultury polskiej. Podkreślono także znaczenie poezji Różewicza w kreowaniu obrazu literatury polskiej XX wieku w świadomości bułgarskich czytelników.

• Ludmiła Berbenec’, Intermedialny aspekt twórczości Wisławy Szymborskiej

Tradycyjnie w ukraińskim dyskursie literaturoznawczym zwraca się uwagę wyłącznie na wiersze Wisławy Szymborskiej o charakterze filozoficznym i nie omawia się jej „wyklejanek” i „rymowanek”. Ponieważ zdaniem autorki artykułu uniemożliwia to pełne zrozumienie twórczości polskiej noblistki, podejmuje ona próbę omówienia owej wizualnej części. Badaczka odczytuje utwory Szymborskiej w kontekście intermedialnym, w odniesieniu do terminu „obraztekst”, wprowadzonego przez Williama Johna Thomasa Mitchella, uznającego, że wszystkie media są mediami mieszanymi. Autorka wnioskuje, iż wizualna i „niepoważna” część twórczości Wisławy Szymborskiej jest tak samo ważna jak ta werbalna i filozoficzna, a obie są ze sobą bardzo mocno związane, a nawet nierozdzielne. Badaczka stwierdza, że jako „obraztekst” można rozpatrywać nie tylko poszczególne utwory Szymborskiej, ale wręcz całe jej książki, zbiory poezji, ilustracji, wyklejanek.

• Francesca Fratangelo, Leśmian w przekładzie. Na podstawie włoskich przekładów Bolesława Leśmiana

W artykule podjęto próbę zaprezentowania niektórych z poetyckich aspektów twórczości Bolesława Leśmiana mogących sprawiać trudności tłumaczom. Po zwięzłym przedstawieniu historii przekładów utworów poety na język włoski autorka rozprawy skupia się na kilku „punktach krytycznych” jego poetyki, powodujących, że Leśmian uznawany jest za „poetę nieprzetłumaczalnego”. W podanej argumentacji w szczególności odniesiono się do niecodziennego sposobu używania przez poetę neologizmów, a także do częstego przywoływania przez niego w utworach istot mitologicznych i postaci należących do słowiańskiego folkloru. Autorka zaproponowała też przedstawienie możliwych rozwiązań opisywanych problemów.

• Petr Ligocký – Analogie tematyczne w poezji polskich i czeskich poetów przeklętych drugiej połowy XX wieku

Celem niniejszego studium komparatystycznego jest wskazanie analogii między twórczością polskich i czeskich poetów przeklętych drugiej połowy XX wieku. Analizę przeprowadzono, opierając się na utworach autorów najlepiej spełniających kryterium „przeklętości” (na którą złożyły się między innymi buntowniczość, nonkonformizm, życiopisanie, tragiczny los, pośmiertna legenda). W twórczości omawianych polskich (Andrzej Bursa, Rafał Wojaczek) oraz czeskich (Egon Bondy, Milan Koch) autorów zauważono wiele ideowo-estetycznych podobieństw. W pracy skupiono się przede wszystkim na motywie kontestacji wynikającej z ograniczeń życia w totalitaryzmie.

• Nadzieja Bąkowska, „Operetka” Witolda Gombrowicza w tłumaczeniu na język włoski, angielski i francuski. Studium komparatystyczne

Artykuł stanowi próbę problemowego i całościowego przedstawienia relacji między czterema wersjami językowymi dramatu Operetka (1966) Witolda Gombrowicza – polską, angielską, włoską i francuską, ze szczególnym uwzględnieniem swoistości poszczególnych przekładów w takich aspektach jak: specyfika tłumaczenia pośredniego (casus przekładu włoskiego i w mniejszym stopniu angielskiego), kontrola autorska nad przekładem (casus przekładu francuskiego), specyfika tłumaczenia sztuki teatralnej, specyfika języka Gombrowiczowskiego. Zależności między czterema tekstami zostają zilustrowane w zakresie stylizacji języka, nazw potraw, odniesień językowo-kulturowych, ry- mów, onomatopei i didaskaliów. Zogniskowana wokół tych elementów refleksja translatologiczna służy próbie określenia wpływu rozbieżności między przekładami na recepcję utworu w różnych kręgach odbiorców – polsko-, włosko-, anglo- i francuskojęzycznych.

Spis treści

OD REDAKCJI / 9

MARCELO PAIVA DE SOUZA
O znaczeniu i godności tłumacza według Zbigniewa Herberta / 13

JEWGIENIJ WASYLIEW
„Bezmiar fizycznego i psychicznego nacisku”. Poezja Zbigniewa Herberta w przekładach na język rosyjski / 33

PIOTR KILANOWSKI
Co w trawie piszczy, czyli rozważania tłumacza o ośmiu świerszczach w wierszach Zbigniewa Herberta / 45

JANA JUHÁSOVÁ
Starzenie się Pana Ó Rudolfa Juroleka i Pana Cogito Zbigniewa Herberta. Studium komparatystyczne / 77

KRISTIYAN YANEW
„Bułgarskie obsesje Różewiczem” (o recepcji twórczości Tadeusza Różewicza w Bułgarii) / 93

LUDMIŁA BERBENEC’
Intermedialny aspekt twórczości Wisławy Szymborskiej / 105

FRANCESCA FRATANGELO
Leśmian w przekładzie. Na podstawie włoskich przekładów Bolesława Leśmiana / 125

PETR LIGOCKÝ
Analogie tematyczne w poezji polskich i czeskich poetów przeklętych 2. połowy XX wieku / 137

NADZIEJA BĄKOWSKA
Operetka Witolda Gombrowicza w tłumaczeniu na język włoski, angielski i francuski. Studium komparatystyczne / 151

Wydawcy: Instytut Literatury, Wydawnictwo Naukowe UKSW
Miejsce i rok wydania: Kraków–Warszawa 2019
Redakcja naukowa: Justyna Pyzia, Józef M. Ruszar
Redakcja językowa: Elżbieta Zarych
Korekta i adiustacja: Alicja Stępniak, Magdalena Merchut
Skład i łamanie: Estera Sendecka
ISBN 978-83-66359-07-9
ISBN 978-83-8090-613-6