Literatura polska z sowieckiego „domu niewoli”. Poetyka. Aksjologia. Twórcy – Tadeusz Sucharski

Monografia poświęcona jest wielostronnej prezentacji tytułowego zagadnienia. Dotąd określano je zwykle mianem "polskiej literatury łagrowej" czy "literatury zsyłkowej". Choć zapewne trudno będzie wyprzeć funkcjonujące dotychczas pojęcia, autor pracy proponuje termin inny, bardziej jego zdaniem adekwatny.

Autor rozprawy interesująco, a często bardzo oryginalnie i odkrywczo problematyzuje tytułowe zagadnienie, ujmując je diachronicznie i synchronicznie. Od wstępnych ustaleń na temat terminologii i chronologii przechodzi do omówienia kwestii estetyczno-formalnych, czyli poetyki, realizmu, autobiografizmu, groteski i przestrzeni w literaturze polskiej z sowieckiego "domu niewoli". Nie pomija również problemów aksjologicznych, które analizowane są w tematycznych rozdziałach dotyczących między innymi pamięci, patriotyzmu, religii, śmierci, stosunku do innych narodowości czy kultury. Te omówienia i analizy wyróżniają się klarownością, dociekliwością, przenikliwością i zmysłem krytycznym, oparte są na solidnym fundamencie wiedzy z zakresu historii, antropologii czy filozofii. Ważne wydaje się i to, że autor sięga nie tylko do dzieł klasycznych, wielokrotnie omawianych, takich jak Inny świat, Na nieludzkiej ziemi czy W domu niewoli, ale też do utworów mało znanych, a - jak dowodzi rozprawa - mających duże walory dokumentalne i literackie, takich jak na przykład Zsyłka Marii Łęczyckiej, W niewoli sowieckiej Bronisława Młynarskiego, proza Ireny Bieńkowskiej czy wiersze Maksymiliana Baranowskiego albo Leopolda Lewina.

Ważne są także partie komparatystyczne rozprawy, w których autor odnosi się choćby do dzieł polskiego romantyzmu i - szczególnie chętnie - do rosyjskich utworów z sowieckiego "domu niewoli", zwłaszcza do Aleksandra Sołżenicyna czy Warłama Szałamowa.

(z recenzji prof. dra hab. Macieja Urbanowskiego)

Streszczenie 

Książka stanowi pierwszą próbę monograficznego opracowania rodzimego piśmiennictwa poświęconego polskiemu doświadczeniu w stalinowskim ZSRR, czyli literatury z sowieckiego „domu niewoli”. Określenie to obejmuje utwory odtwarzające codzienność w obozach jenieckich, opisy deportacji na „nieludzką ziemię”, życie w więzieniach, na zsyłce i w łagrach stalinowskich. W horyzoncie badawczym znalazły się dzieła o dużych wartościach artystycznych, a także utwory o charakterze dokumentarnym; książki publikowane na emigracji i w kraju. Opisowi i analizie poddane zostały zarówno dzieła na trwałe wpisane do kanonu polskiej literatury, jak i utwory zapoznane. Takie ujęcie pozwoliło na odtworzenie dynamiki i chronologii tej literatury, dało szansę rozpoznania jej specyfiki, zrekonstruowania poetyki oraz aksjologii. Monografia uświadamia w pełni skalę piśmiennictwa z „domu niewoli”, prezentuje jego twórców, pozwala pogłębić wiedzę na temat polskiego losu w ZSRR, unaocznia pełne spektrum polskich postaw wobec sowieckiej „cywilizacji koncentracyjnej” i jej wielonarodowych mieszkańców. Ukazuje również postawy wobec polskości i europejskości, wobec człowieka i państwa, wobec wolności i zniewolenia, wobec Absolutu wreszcie. Lektura monografii pozwala więc przekroczyć próg polskiej „wiedzy” mitycznej o „Golgocie Wschodu”.

Spis treści

Część I

Rozdział I: „Czyśmy się dowiedzieli naprawdę?” / 13

Rozdział II: Od Dziejów rodziny Korzeniewskich
po Syberiadę polską i dalej…
Uwagi o terminologii i chronologii / 31

Rozdział III: „Pejzaż pogardy dla człowieka”. Poetyckie zapisy
doświadczenia sowieckiego / 56

Rozdział IV: Wokół genologii, czyli „sprawozdanie”
czy „opowieść” / 116

Rozdział V: Formuły realizmu w prozie łagrowej / 134

Rozdział VI: „Ja” w „domu niewoli”. Autobiografizm
w służbie prawdy i sztuki / 160

Rozdział VII: Jak opisać „świat piramidalnego absurdu”?
Satyra i groteska w prozie łagrowej / 200

Rozdział VIII: „Dom niewoli”, czyli Sybir. O kreacji
przestrzeni / 231

Część II

Rozdział I: Wobec pamięci, czyli „nie wolno
ci tego zapomnieć” / 267

Rozdział II: Wobec polskości,
czyli oblicza patriotyzmu / 280

Rozdział III: Wobec Rosjan, czyli nienawidzić
czy współczuć? / 304

Rozdział IV: Wobec Żydów, czyli ocaleni
w „domu niewoli”? / 334

Rozdział V: Wobec Azjatów, czyli trudna wspólnota
niewoli z Obcym / 397

Rozdział VI: Wobec europejskości, czyli między żarliwą
afirmacją a bolesnym zwątpieniem / 429

Rozdział VII: Wobec wiary, czyli o łagrowej potrzebie
transcendencji / 466

Rozdział VIII: Wobec śmierci, czyli w obronie
„dostojeństwa” umierających / 495

Rozdział IX: Wobec kobiety, czyli „przekleństwo”
płci i próby przywracania „równowagi” / 513

Rozdział X: Wobec dzieci, czyli „skradzione dzieciństwo”
realistycznie i metaforycznie / 539

Rozdział XI: Wobec natury, czyli zniewolenie przyrodą
i „zmartwychwstanie” w przyrodzie / 567

Część III

Słownik biograficzny ważniejszych twórców
literatury doświadczenia sowieckiego / 603
Kalendarium historyczne / 671

Wydawca: Instytut Literatury
Redakcja, adiustacja: Jadwiga Makowiec
Korekta, adiustacja i indeks: d2d.pl
ISBN 978-83-66765-41-2