Miasto potencjalne. Warszawa w latach 1945–1980 w wybranych utworach prozy polskiej – Piotr Prachnio

W centrum uwagi Piotra Prachnio są obrazy Warszawy w latach 1945-1980 omawiane na podstawie wybranych utworów prozy polskiej. Krytyk skupił się na gatunkach, dziełach i autorach mniej do tej pory zbadanych. Dotyczy to w szczególności eseistyki Pawła Hertza, dzienników intymnych Marii Dąbrowskiej, Leopolda Tyrmanda i Stefana Kisielewskiego, powieści kryminalnych dwu ostatnich, a wreszcie... Niewiarygodnych przygód Marka Piegusa Edmunda Niziurskiego. W rozprawie utwory te pojawiają się obok dzieł niejako klasycznych w ramach badań nad Warszawą, bo tak należy traktować analizowane przez autora małe prozy Mirona Białoszewskiego czy Małą apokalipsę Tadeusza Konwickiego, ale i one czytane są oryginalne lub zjawiają się w nowym kontekście (Białoszewski obok Hertza), co daje efekt odkrywczy [...].

Po lekturze książki pozostaje przekonanie, iż Warszawa, o której opowiadają prozaicy, to przestrzeń złożona, skomplikowana i niejednorodna. Składają się na nią budynki, ulice, miejsca, ale też ludzie, ubrania, idee, władza, gastronomia. To także miejsce, które żyje na przecięciu kilku czasów, zwłaszcza tego utraconego i tego projektowanego utopijnego. To przestrzeń negatywna i niestabilna, to miasto wykorzenione i wykorzeniane, ale też potencjalne, żyjące w cieniu minionej i wciąż możliwej zagłady. To wreszcie przestrzeń szczególnie etyczniej odpowiedzialność, którą zdradzają prozaicy, troski o dzieje stolicy, o jej dawne oblicze, z którymi wiążą oni takie wartości jak różnorodność czy wolność.

(Z recenzji wydawniczej prof. dra. hab. Macieja Urbanowskiego)

Sięgając po temat Warszawy i jej różne prezentacje w wybranych utworach prozy polskiej Piotr Prachnio pokazał, że miasto – czy to jako przedmiot refleksji w dziele literackim, czy też jako składnik jego świata przedstawionego, miejsce akcji i tło opisywanych zdarzeń – jest ważnym obszarem badań, a ich podjęcie i umiejętne przeprowadzenie może zaowocować dotarciem do ukrytych treści literatury.

(Z recenzji wydawniczej dra hab. Andrzeja Karcza, prof. IBL PAN)

Streszczenie

Niniejsza książka została poświęcona powojennej Warszawie z lat 1945–1980, a ściślej temu, w jaki sposób uobecniła się ona w tekstach prozatorskich (wybranych utworach Leopolda Tyrmanda, Stefana Kisielewskiego, Mirona Białoszewskiego, Pawła Hertza, Marii Dąbrowskiej, Tadeusza Konwickiego i Edmunda Niziurskiego). Praca ma układ problemowy i składa się z siedmiu rozdziałów.

Pierwszy z nich, recepcyjny, przybliża główne kierunki w rodzimych badaniach nad przestrzenią w literaturze i związany z nimi proces ,,specjalizacji poetyk”, a ponadto opisuje wiodące sposoby konceptualizacji powojennej Warszawy w pracach literaturoznawczych (m.in. „mit utraconego miasta” i „miasto na ruchomych piaskach”).

Rozdział drugi zestawia opowieści o Warszawie Białoszewskiego i Herza. Zaproponowana interpretacja zakłada, że występującą w nich opozycję przedwojenne/powojenne regulują w utworach psychologiczne mechanizmy związane z utratą i żałobą – inkorporacja oraz introjekcja.

Z rozdziału trzeciego – będącego komparatystyczną lekturą dzienników Dąbrowskiej, Tyrmanda i Kisielewskiego – wyłania się polityczny obraz powojennej Warszawy oraz koncepcja ,,geowładzy”.

Rozdziały drugi i trzeci wyodrębniają również z tekstów wybranych autorów ogólną wizję stolicy. Główna teza zakłada, że w przeanalizowanych dziełach literackich Warszawa jest swoistą ,,przestrzenią potencjalną”, zawieszoną między byciem a nie-byciem.

Rozdział czwarty jest próbą zarysu problematyki etyki wobec przestrzeni; zaprezentowany wywód przybliża główne idee etyczne przyświecające myśleniu pisarzy na temat tego, jak ,,powinna” lub ,,nie powinna” być zagospodarowywana przestrzeń powojennej Warszawy, oraz – z perspektywy metaetycznej – określa zasadność przedstawionych przezeń postulatów w perspektywie dobra mieszkańców i/lub wspólnoty narodowej.

Rozdział piąty charakteryzuje strategie tekstowe (zastosowane w powieściach kryminalnych Tyrmanda, Kisielewskiego i Niziurskiego) służące przedstawieniu związanych z wizerunkiem powojennej Warszawy detali i wątków historyczno- kulturowych oraz politycznych. W analizach powieści zastosowanie znalazła metafora interpretacyjna zainspirowana fabułą opowiadania Edgara Allana Poego Skradziony list, opierająca się na mechanizmie ukrycia poszukiwanej rzeczy przez zmianę jej wyglądu.

Rozdział szósty opisuje proces indywidualizacji przez ubiór w prozie Tyrmanda; zaprezentowany wywód sytuuje problematykę mody na przecięciu czynników psychologicznych, historycznych i społecznych, przedstawia konotowane przez strój znaczenia, a także określa rolę ubioru i mody w narracji utworów oraz w perspektywie życia i zainteresowań samego pisarza.

Ostatni rozdział stanowi klasyczną interpretację figuralną, zakładającą, że kluczem do zrozumienia powieści warszawskich Konwickiego jest legenda Żyda Wiecznego Tułacza z typową dla niej melancholią za rajem utraconym, motywami oczekiwania i błądzenia w przestrzeni.

Spis treści

WPROWADZENIE / 11

LITERATUROZNAWCZE BADANIA PRZESTRZENI / 15
Badania przestrzeni w czasie specjalizacji poetyk / 17
Geopoetyka / 23
Idea urbanaliów / 25
Topopoetyka / 28
Ekopoetyka / 29

WARSZAWA POWOJENNA W WYBRANYCH PRACACH LITERATUROZNAWCZYCH / 33
Mit utraconego starego miasta / 33
Utracona wielokulturowość / 35
Miasto na ruchomych piaskach / 36
Skażenie materiału faktycznego / 37

DWA MIASTA. DOŚWIADCZENIE UTRATY RZECZY
W MAŁYCH NARRACJACH MIRONA BIAŁOSZEWSKIEGO
I ESEISTYCE PAWŁA HERTZA / 41
Utraty rzeczy – inkorporacja czy introjekcja? / 42
Pamięć historyczna / 51
Warszawa – przestrzeń potencjalna / 52

GEOWŁADZA. ZARYS PROBLEMATYKI NA PODSTAWIE
DZIENNIKÓW MARII DĄBROWSKIEJ, LEOPOLDA TYRMANDA
I STEFANA KISIELEWSKIEGO / 57
Władza / 59
Warszawa / 60
Mieszkańcy / 72
Geowładza a warszawski wariabilizm / 74

BUDOWAĆ I RZĄDZIĆ. POWOJENNA ODBUDOWA I ROZBUDOWA WARSZAWY / 75
Peryferia. Rozbudowa Warszawy w latach 70. / 81

ETYKA WOBEC PRZESTRZENI. ZARYS PROBLEMATYKI N
A PODSTAWIE TEKSTÓW PROZATORSKICH MIRONA BIAŁOSZEWSKIEGO,
PAWŁA HERTZA, LEOPOLDA TYRMANDA I STEFANA KISIELEWSKIEGO / 85
Pamięć o historii i różnorodności / 87
Prawda i wolność. Miejska historia i różnorodność / 95

NIEPRZENIKNIONE OCZYWISTOŚCI.
WARSZAWA W WYBRANYCH POWIEŚCIACH KRYMINALNYCH / 103

JESZCZE JEDEN LIST? WIARYGODNE I NIEWIARYGODNE
W WARSZAWSKICH PRZYGODACH MARKA PIEGUSA / 128

MODA WARSZAWSKA. INDYWIDUALIZOWANIE PRZEZ UBIÓR
W PROZIE LEOPOLDA TYRMANDA / 137

AHASWERUS. MIESZKANIEC PRZESTRZENI POTENCJALNYCH / 155
Wniebowstąpienie / 162
Mała apokalipsa / 168
Ahaswerus. Warszawska legenda przybrana? / 175

ZAKOŃCZENIE / 177

Wydawca: Instytut Literatury
Redakcja naukowa: prof. dr hab. Maciej Urbanowski, prof. dr hab. Andrzej Karcz
Redakcja językowa: Pracownia Mole
Korekta i adiustacja: Alicja Stępniak, Adrian Kyć
Skład: Estera Sendecka
ISBN: 978-83-67170-13-0
ISBN: 978-83-67170-25-3