Na ziemi i w niebie. Szkice o ziemskiej i niebieskiej ojczyźnie Jana Polkowskiego – Józef Maria Ruszar

Niezwykła poezja Jana Polkowskiego dzieli się na dwa okresy: 1977–1990 oraz od 2009 do dzisiaj. Dwudziestoletnie milczenie poety spowodowało odnotowanie jego tryumfalnego powrotu tomem Cantus przez niemal wszystkie media.

W zawartości i poetyce twórczości drugiego okresu nie ma większych zmian. Można jednak zauważyć, że jawniej zostały wyeksponowane w niej wątki religijne, a – z racji wieku poety – częściej pojawiają się tu wiersze senilne, naznaczone wspomnieniem, zrozumieniem i uważnym odnotowaniem przemian.

W monografii opracowano kilka najważniejszych tematów tej poezji. Po pierwsze (w dziale „ziemskim”), silny związek z miejscem, przez co należy rozumieć Polskę jako ojczyznę, ale też i „małe ojczyzny”, czyli Nową Hutę, Kraków oraz Tymową, o których mówi rozdział Miejsce poety na ziemi. Szczególnie wstrząsające dzieje powstania młodego miasta, obecnej dzielnicy Krakowa, mają w Polkowskim swego wybitnego herolda.

Do kategorii ziemskiej należą również dwa inne tematy: tragiczna historia Polski, której dramatyczny moment został uwieczniony w tomie Głosy, mówiącym o wydarzeniach grudniowych, oraz kwestia Kresów. Wileńszczyzna to bowiem druzgocące dziedzictwo Polkowskiego – jego ojciec, AK-owiec wyzwalający Wilno w 1944 roku, został zesłany za Ural, a następnie „repatriowany” na tak zwane Ziemie Odzyskane. Pamięć Kresów została odnotowana w rozdziale W prowincji niepamięci. Mityczne Kresy Jana Polkowskiego.

Na dział zajmujący się religijnym aspektem wierszy składają się dwa szkice. Jeden, krótszy, jest interpretacją pojedynczego wiersza Piero della Francesca „Madonna brzemienna”. Jest to wiersz najlepiej ujmujący teologiczne wątki maryjne, a zarazem jeden z wielu portretów kobiecych w poezji Polkowskiego. Drugi rozdział – Żywioły i Duch Święty. Sygnały poezji religijnej w twórczości Jana Polkowskiego – mówi o innym motywie, jakim jest codzienna obecność Ducha Świętego.

W Aneksie opublikowana została skrócona wersja posłowia z tomu Rozmowy z Różewiczem będącego kolekcją wierszy Polkowskiego napisanych jako odpowiedź na wiersze tegoż poety.

Jan Polkowski – zarys recepcji

Życie i twórczość Jana Polkowskiego należą do niezwykłych, ale paradoksalnie mało obecnych w czytelniczej świadomości.

Nadzwyczajność jego biografii rozpoczyna już sam start poetycki – Polkowski był pierwszym poetą, który debiutował poza komunistyczną cenzurą i do końca okresu PRL odmawiał uczestnictwa w oficjalnym życiu literackim. Jego pierwsze wiersze, pisane od 1977 roku, jeszcze w czasie studiów na krakowskiej polonistyce, ukazywały się w 1978 roku w podziemnym periodyku literackim „Zapis”, a także we współredagowanym przez niego piśmie krakowskiego Studenckiego Komitetu Solidarności „Sygnał”, pierwszej niezależnej, jawnej organizacji młodzieżowej w bloku sowieckim. Kolejne tomy jego wierszy – To nie jest poezja (1980), Oddychaj głęboko (1981), Ogień (1983) i Drzewa (1987) – wychodziły drukiem bez cenzorskich ingerencji. Debiut Polkowskiego był znaczący i potwierdzał siłę tak zwanego drugiego obiegu, a poeta swą postawą współtworzył proces wybijania się polskiej kultury na niezależność.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Polkowski mógł już publikować w oficjalnych wydawnictwach (Elegie z Tymowskich Gór i inne wiersze, 1990), ale – zaangażowany w odbudowę państwa polskiego – zamilkł na lat dwadzieścia. Jego głośny powrót (Cantus, 2009) był wydarzeniem niemożliwym do zignorowania nawet przez ideowych wrogów. Specyfika polskiego życia literackiego, uwikłanego w polityczne spory, spowodowała wprawdzie, że kolejne tomy nie odbiły się tak wielkim echem (Cień, 2010), co nie zmienia faktu, że niezwykłe w polskiej literaturze Głosy (2012) i senilna Gorzka godzina (2015) uznawane są za najwybitniejsze osiągnięcia literackie wolnej Polski. Faktem jest, że pisząc o poecie w roku 2022, mamy na myśli kogoś, kto w przeważającej części swego dorobku należy już do XXI wieku. Tak więc wcześniejsze rozpoznania i analizy twórczości – te z końca ubiegłego wieku – wymagają sporej korekty, jeśli nie zwykłego uzupełnienia. Dowodem na konieczność lekturowego wysiłku są kolejne książki, choćby tomy poezji, takie jak: Pochód duchów (2018), Rozmowy z Różewiczem (2018), Łyżka ojca (2021) czy Pomieszane języki (2021) oraz drugi tom wierszy zebranych Gdy Bóg się waha. Poezje 2018–2022 (2022).

Biografia poety i jej polityczny kontekst wpływają na odbiór jego twórczości. Jeszcze kilka lat temu Polkowskiego usiłowano zamknąć w formule „najwybitniejszego poety stanu wojennego”, mimo że w tym okresie wydał zaledwie jeden tom wierszy (Ogień), zresztą trzeci z kolei. O pierwszym okresie twórczości autora Elegii z Tymowskich Gór sporo mówią ważne rozpoznania Stanisława Barańczaka, Jana Błońskiego, Tadeusza Nyczka i Mariana Stali. Ci wybitni krytycy podkreślają u Polkowskiego misterne połączenie poetyckiego „ja”, uwikłanego w osobiste dylematy moralne i egzystencjalne, z tragicznym losem własnego narodu i – szerzej – dziejami Europy Wschodniej. Smutek i tragizm historii są w tej poezji dyskretnie przełamywane przez delikatną moc wartości wysokich, których oczywiste, choć zagrożone istnienie daje jednostce i wspólnocie otuchę i nadzieję na godne przetrwanie. Wiersze pisane po wielkim powrocie kontynuują linię zaproponowaną w młodości, wyrażającą jedność osobistego doświadczenia poety i losu narodu. Dzieje Polski oraz Polaków są w nich wyrażane i opisywane za pośrednictwem doświadczeń rodzinnych, a podkreślanie empirycznej identyczności tych przeżyć staje się znakiem herbowym poezji Polkowskiego. Najnowsze tomy twórcy, powstałe już w XXI wieku, komentowali znani krytycy, jak Przemysław Dakowicz, Andrzej Horubała, Wojciech Kudyba i Paweł Próchniak. Kilka lat temu z próbą całościowego podsumowania dotychczasowej twórczości zmierzyli się profesorowie Krzysztof Koehler i Wojciech Ligęza. Ostatnio podjął ją również Andrzej Horubała we wstępie do wydania wyboru zatytułowanego Wiersze konieczne (2021). Pierwsze antologijne wydanie szkiców i opracowań tej twórczości, poniekąd zastępujące monografię, ukazało się w 2017 roku pod tytułem W mojej epoce już wymieram, a o pierwszą książkę autorską Pamięć i godność. O poezji Jana Polkowskiego pokusił się Wojciech Kudyba. Niniejsza pozycja Na ziemi i w niebie. Szkice o ziemskiej i niebieskiej ojczyźnie Jana Polkowskiego jest ujednoliconą (i najczęściej skróconą) wersją zebranych wstępów, posłowi oraz szkiców powstałych w latach 2017–2022, będących wynikiem mojego kilkuletniego towarzyszenia temu twórcy, którego obecność uważam za niezwykle istotną dla zrozumienia najnowszych dziejów Polaków. A że historia ostatnio znów przyśpieszyła, przynajmniej niektórych budząc ze snu o nieznośnej lekkości bytu, skupienie uwagi na przemianie dziejów wydaje się niezwykle aktualne. Jest to bowiem poezja egzystencjalna, poważna, zajmująca się istotnymi sprawami dotyczącymi naszego losu tu, na ziemi, i kwestiami wykraczającymi poza sferę doczesną.

(fragment wstępu)

SPIS TREŚCI

Wykaz stosowanych skrótów tytułów utworów Jana Polkowskiego / 5

Jan Polkowski – zarys recepcji / 7

OJCZYZNA ZIEMSKA / 15

Miejsce poety na ziemi / 17
1. Sakralne i demoniczne / 17
2. Zaczynając od mojego osiedla / 18
3. Nowa Huta w nowszych wierszach / 25
4. Prokocim i daleki Lwów / 28
5. Róg Loretańskiej i Kapucyńskiej / 31
6. Wawel i św. Jadwiga / 38
7. Tymowa. Między ziemią a niebem / 42

W prowincji niepamięci
Mityczne Kresy Jana Polkowskiego / 47
Część I Poetycka genealogia / 51
Część II Z Ojczyzny do Ojczyzny / 57
Część III Popiół i obietnica / 61
Część IV Jak można mylić głoski? / 79
Część V Wyprawa na Kresy / 88

Głosy – Antygony z Wybrzeża / 93
Część I Tragedia poza historią / 94
Część II Głosy i literacka tradycja / 106

OJCZYZNA NIEBIESKA / 117

Żywioły i Duch Święty
Sygnały poezji religijnej w twórczości Jana Polkowskiego / 119
Część I Moment mistyczny / 119
Część II Katakumby i Duch Święty / 128

Jan Polkowski,
Piero della Francesca „Madonna brzemienna”
Interpretacja w kontekście esejów Zbigniewa Herberta
i prozy Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, z dodatkiem wiersza
Kazimierza Wierzyńskiego / 147
1. Kontekst widzialny i niewidzialny / 148
2. Współczesny kontekst / 152
3. Literackie konteksty / 156
4. Konteksty malarskie / 160
5. Dopisek o życiu, śmierci i Zmartwychwstaniu / 163

ANEKS / 169

Rozmowy z Różewiczem / 171
1. Spóźniona rozmowa? / 173
2. Nicość i dojrzały owoc słowa / 176
3. Kim jest poeta w czasie pisania? / 179

Biogram Jana Polkowskiego / 187

Nota o autorze / 191

Nota edytorska / 193

Bibliografia / 195

ANTOLOGIA / 199

To nie jest poezja / Oddychaj głęboko / 201
Translated from Polish / 201
Katakumby / 202
Strumień wieczności/ 203
„Wysoko pod niebem żurawie leciały” / 204
Kapitulacja na froncie wschodnim / 205
Restauracja „Arkadia” Nowa Huta, plac Centralny / 206
*** [Ogień chodzi po tobie…] / 207
Tak, jestem obcy / 208
Chorał, wschód / 209
Wspomóż nas, Panie / 210
„Snuć miłość” / 211
*** [Świat to tylko powietrze…] / 213
*** [Odwiedzają mnie czasami…] / 214
Przesłanie pana X / 215
„Przedmioty mające związek z przestępstwem” / 217
„Sław’sia, Otieczestwo nasze swobodnoje…”Piosenka o poecie / 218
Czy narodziłeś się, człowieku / 219
„Nie znam tego człowieka” / 220
W okopach kościoła Niepokalanego Poczęcia / 221

Ogień / 223
Wśród nas, nieczystych / 223
„Moja słodka Ojczyzno” / 224
Otworzy cię miecz / 225

Drzewa / 227
*** [Nie było nic – oto co było…] / 227
*** [Bolałem nad sobą to znaczy…] / 228
Niech przepadnie zgiełk / 229
Europa / 230
*** [Jakież to było piękne…] / 231
Pragnąłem cię, chociaż byłem śmiertelny / 232
Zmierzch / 233
„Co nie jest wymówione, zmierza do nieistnienia”Czesław Miłosz / 234
*** [Nie ma ich jeszcze – kolory dopiero powstaną…] / 235
Miłości, miłości najboleśniej śpiewaj / 236
*** [Jestem tu między wami skrzydlate pagórki…] / 237
*** [Dobrze jest jeśli jest to coś co istnieć nie zdołało…] / 238
Sadzenie drzew / 239
Carskie wrota / 240

Elegie z Tymowskich Gór / 243
*** [Zaistnieć to znaczy opisać tę lukę w pamięci…] / 243
*** [Nie mój – ten czas…] / 244
*** [Po wielokroć odkupiona a jednak ominęło cię światło…] / 245
*** [Mówi cień między rzeczami: kto jest w tobie…] / 246
*** [Tego dnia duch stał się kobietą…] / 247
*** [W ciemności – wiatr…] / 248
*** [Smak ziemi…] / 249
*** [Dziecko mówi: dotykam nieba…] / 250
*** [Pełen gracji panieński taniec…] / 251
*** [To co niejasne nadaje kształty…] / 252
*** [Noc Złota dolina…] / 253
*** [Ciemny kielich stoku Machulca…] / 254
*** [W deszczu Strzęp ziemi…] / 255

Cantus / 257
Rzeka / 257
*** [Dziewanna nawłoć wrotycz…] / 258
Mniej światła / 260
Podróż do Święcian / 261
Pragnienie / 263
Pomieszane języki / 264
Głos / 265
„’Ain” / 266
„Juglans regia” / 267
Pniowo / 268
*** [Za wybitymi oknami i resztkami drzwi…] / 270
Mgły, ścierniska / 271
*** [Na początku była katedra jak złamane skrzydło – wiotka i biała…] / 272
*** [Kosmyk siwizny skręcony na palcu mech…] / 274
„Allemanda, corrente, sarabande, giga, ciaccona” / 276

Cień / 277
Poemat dla dorosłych / 277
*** [Węgiel gwiazd i tlenu zimny spokój…] / 279
Adwent / 280
Wolfgang Amadeusz M / 281
Pierwszy śnieg (widok z okna) / 283
*** [Więc jestem ja…] / 285
Lato / 286
Hymn / 288
Nuta / 289
Klangor / 290
Imiona rodziców / 291
*** [Wrocław wykluwa się ze zdrętwiałej mowy grudnia…] / 292
Oczekiwanie / 293
*** [Bez sznurowadeł stare buty Ojca…] / 294

Gorzka godzina / 295
Ortografia / 295
*** [Pod gładką skórą greckich amfor…] / 297
*** [To co mi dałaś z ust mi pij…] / 298
*** [Wątroba przybita do Uralu…] / 299
*** [Kraków gawrony z wrzaskiem lecą na żer…] / 300
*** [W mojej epoce już wymieram…] / 301
*** [Moi przodkowie moczą nogi w obłokach Kazachstanu…] / 302
Nagie buki / 304

Pochód duchów / 305
W koronach brzóz / 305
Dom i ucieczka / 306
Wierność / 307
Pongo / 308
2017 / 309
1981 / 311
1943 / 312
1953 / 314
Piero della Francesca „Madonna Brzemienna” / 316

Łyżka ojca / 319
Ogród / 319***
[Sześćdziesiąt lat temu…] / 321
Wolność / 323
*** [Dawno temu napisałem wiersz…] / 325
*** [Życie wyswobadza się…] / 326
Gloria victis / 327
List Jezusa / 328

Pomieszane języki / 329
*** [Połóż się przy mnie Europo…] / 329
Hugo Boss znowu szyje mundury / 330
W marszu / 331
Rewolucja kładzie się spać / 332
Zgubiona / 333
Gratia plena / 334
Dziewczyny żyją za nas / 335
Karnawał / 336
Jutro zdelegalizujemy przeszłość / 337
Wróg / 338
Zeznania śmierci (fragmenty) / 339
1959 / 340
Ulica Kapucyńska / 341
Milczenie / 342
Piosenki / 343
W przeddzień / 344
Morze białe / 345

Nowe wiersze /347

Koniec Polski albo pogrzeb Stanisława Pitka w Rabie Niżnej
11 lipca 2021 roku / 347
Biurko, popiersie / 348
Siewca / 350
Przez sen / 351
Życie z wojną / 352

Ars poetica / 353
Poeta i jego miejsce na ziemi / 353
Jesteście odpowiedzialni za koniec świata / 355
„Europa to bezdomność” / 361

Od wydawcy / 367

Streszczenie / 369

Summary / 371

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kanon Polski.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redakcja: Elżbieta Zarych
Korekta: Klaudia Kruczek, Sylwia Mieczkowska
Skład i łamanie, przygotowanie do druku: Alicja Stępniak
ISBN: 978-83-67170-63-5