Reporter rzeczywistości. O międzywojennej prozie Jalu Kurka – Elżbieta Wróbel

ZAMIAST WSTĘPU

Z wielu różnorodnych prognoz dotyczących kondycji dwudziestowiecznej powieści jedna zasłużyła na szczególną uwagę badaczy i historyków literatury. Wypowiedział ją Michaił Bachtin:

„[…] powieść jest jedynym gatunkiem stającym się i wciąż niegotowym. Siły gatunkotwórcze działają na naszych oczach: narodziny i rozwój powieści dokonują się w pełnym świetle historii. […] Powieść […] źle współżyje z innymi gatunkami. Nie ma mowy o jakiejś harmonii opartej na wzajemnym ograniczeniu i dopełnianiu się. Powieść parodiuje inne gatunki (właśnie jako inne gatunki), demaskuje umowność ich form i języka, ruguje jedne gatunki, inne wprowadza do własnej konstrukcji, reinterpretując je i akcentując po swojemu."

Trudno znaleźć bardziej odpowiednie słowa, tak trafnie komentujące przemiany wciąż zachodzące w powieści. To być może tłumaczy niespotykaną wręcz karierę przypomnianego Bachtinowskiego stwierdzenia, umieszczanego, choćby w postaci motta, w wielu pracach z zakresu teorii powieści. Tych kilka zaledwie zdań doskonale oddaje istotę procesów, jakie zachodziły w dwudziestowiecznej prozie. Bachtinowi udało się skomentować ogólną, ale i zasadniczą cechę ówczesnej kultury, dla której przekraczanie granic stało się „energią napędową”. Gdyby dla wielu wewnętrznie zróżnicowanych ruchów, programów i prądów istniejących u progu XX wieku doszukiwać się wspólnego mianownika, owa rozpoznana przez Bachtina tendencja świetnie spełniałaby tę funkcję.

Polska literatura okresu dwudziestolecia międzywojennego dążyła w dużej mierze do zniesienia przyczynowo-skutkowych barier wyznaczonych przez XIX stulecie. Jednym z wielu procesów potwierdzających narodziny nowego, sprzecznego z nakazami poetyki normatywnej modelu powieści było przenikanie się powieści i reportażu. Tu zjawisko przekraczania gatunkowych granic nabrało szczególnej wyrazistości, bo przecież trudno o bardziej ostre rozgraniczenie niż między informacyjnym celem reportażu a założeniami kreacji świata przedstawionego w powieści. Wydawać by się mogło, że nic nie jest w stanie zakwestionować różnic dzielących obydwa gatunki, a jednak praktyka literacka udowodniła, że nie ma barier, których nie można byłoby pokonać. Reportażowość okazała się zjawiskiem, które nie tylko doskonale funkcjonowało na gruncie dla siebie rodzimym, lecz także przełamywało genologiczne zapory, wkraczając nawet na obszar liryki. Siła samego reportażu była zdumiewająca, gdyż jego wtargnięcie do literackiego centrum dokonało się przy zdecydowanym braku estetycznej i teoretycznej akceptacji ze strony krytyków literackich, choć znaleźli się wśród nich i tacy, którzy w reportażowości dostrzegli szansę na zmiany w dotychczasowym modelu powieści.

Z wielu utworów, w których wykorzystano chwyt reportażowy – dość niespodziewanie nader interesujący przykład stanowi właśnie proza Jalu Kurka. Trudno o innego pisarza w dwudziestoleciu, który w swoich tekstach tak konsekwentnie stosował metodę reportażową. Kurek nie był prozaikiem sięgającym po dobrze znany już w latach 30. chwyt reportażowy na potrzeby jednej powieści i ograniczającym się wyłącznie do wprowadzenia faktów w zakres wydarzeń fabularnych. W pisarstwie Kurka reportażowość wnika w strukturę utworu dużo głębiej. Analiza powieści pisarza powstałych w latach 20. odsłania zaskakujące meandry wpływu reportażu na prozę fikcjonalną. Powieści Kim był Andrzej Panik? Andrzej Panik zamordował Amundsena. Powieść autobiograficzno-sensacyjna z 1926 roku oraz S.O.S. (Zbaw nasze dusze!) z 1927 roku pozwalają rozpatrywać zjawisko reportażowości w kontekście tendencji eksperymentatorskich, a nawet awangardowych w prozie polskiej. Bodaj żadnego innego prozaika międzywojennego warsztat dziennikarski i reporterski nie poprowadził od gry i zabawy konwencjami literackimi aż do prozy społecznie zaangażowanej. Kurek – „reporter rzeczywistości”, by odwołać się do określenia Leona Pomirowskiego, eksperymentator, awangardzista, marzący o stworzeniu powieści będącej rewelacją w beletrystyce – zdołał jednak potwierdzić, że reportażowość była zjawiskiem wynikającym także z nowego postrzegania świata w sztuce, w której granice tracą swe dotychczasowe znaczenie. Zwłaszcza trzy powieści Kurka opublikowane w latach 30. minionego wieku: Mount Everest 1924 (1933), Grypa szaleje w Naprawie (1934), Woda wyżej (1935) to utwory, w których reportażowość zaczyna, i to z sukcesem, istnieć na nowych warunkach artystycznych i literackich. Równocześnie okazuje się, że sięgnięcie po narzędzia artystyczne charakterystyczne dla reportażu potrzebuje wsparcia tradycyjnych elementów poetyki powieści, uformowanych głównie w obrębie realizmu i naturalizmu. Tym samym chwyt reportażowy zbliżył autora Młodości, śpiewaj! (1939) do modelu prozy, który wykorzystał już wiek XIX. Stanowiło to dość zaskakujący finał dla pisarza, który rozpoczynał karierę literacką jako buntownik pragnący przełamać tradycyjne konwencje panujące w literaturze. I chociaż trudno mówić o spełnieniu się pragnień twórcy, to jednak jego utwory ukazały nowe formalne możliwości otwierające się przed powieścią, a samego pisarza doprowadziły do zasadniczego przewartościowania własnej postawy wobec rzeczywistości. Reportażowość stała się zjawiskiem odnotowanym i dostrzeżonym w dwudziestoleciu przez bacznych obserwatorów sceny literackiej. W dorobku wielu krytyków odnaleźć można spostrzeżenia dotyczące wzajemnego przenikania się form dokumentarnych z prozą fikcjonalną, co stanowiło dla mnie ważny punkt wyjścia i sposobność ukazania szerszego kontekstu dla powieści międzywojennych pisarza.
Chciałabym zaznaczyć, że część tez i wniosków prezentowanych w niniejszej książce sformułowałam przed laty w rozprawie doktorskiej obronionej na Uniwersytecie Śląskim i niektóre z nich już zostały opublikowane. Wydaje się jednak, że dopiero ujęcie szersze, omawiające razem najważniejsze powieści międzywojenne Kurka, odsłania w sposób bardziej przekonujący wszystkie sukcesy i porażki pisarza, który, jak żaden inny, wyjątkowo świadomie sięgał po narzędzia literackie wypracowane na gruncie dziennikarstwa. Do analizy twórczości prozatorskiej Kurka powróciłam pod wpływem rosnącego zainteresowania współczesnych badaczy prozą międzywojenną o tematyce społecznej. Książka Elżbiety Cichli-Czarniawskiej poświęcona autorowi Wody wyżej przez wiele lat była jedynym całościowym omówieniem twórczości tego pisarza. Dorobek liryczny Kurka niewątpliwie cieszył się większym zainteresowaniem literaturoznawców. Stosunkowo niedawno pojawiła się praca Aleksandra Wójtowicza, który omówił prozę Kurka w szerszym kontekście artystycznych osiągnięć pisarzy Pierwszej Awangardy. Reportaż międzywojenny także doczekał się wielu ważnych opracowań, z rozprawą Urszuli Glensk na czele. Zaprezentowana przeze mnie praca jest swego rodzaju dopowiedzeniem, a sformułowane wcześniej wnioski zostały skonfrontowane zarówno z nowymi odczytaniami twórczości Kurka, jak i z ważnymi rozprawami poruszającymi problem reportażowości międzywojennej prozy polskiej.

Moim przygotowaniom do wydania drukiem niniejszej książki towarzyszyła refleksja Jerzego Jastrzębskiego, który zastanawiając się nad związkiem dziennikarstwa i literatury pięknej w ostatnich dwóch stuleciach, zalecał swego rodzaju nieufność wobec obydwu sposobów zapisywania rzeczywistości:

„I nie powinniśmy też mieć złudzeń co do tego, że dziennikarstwo jest bliższe rzeczywistości, że w mniejszym stopniu ją przetwarza niż literatura, a zatem przedstawia inny, lepszy rodzaj prawdy o ludziach i świecie – bliższy codziennemu doświadczeniu i potocznej dosłowności. Trudno bowiem zgodzić się z Baudrillardem, kiedy powiada, że media bynajmniej – w sobie właściwy sposób – obrazu świata nie deformują ani w ogóle nie są nawet pośrednikiem między nami a światem, epistemologicznym filtrem czy selekcjonerem (jak im się to często imputuje czy zarzuca). Media, a zatem i dziennikarze, tworzą świat własny, alternatywny, na zasadzie autoreferencyjności i koherencyjności. Tak jak literatura. I biada tym, którzy mylą świat z literaturą i dziennikarstwem."

STRESZCZENIE

Książka Reporter rzeczywistości. O międzywojennej prozie Jalu Kurka została poświęcona twórczości prozatorskiej Jalu Kurka, która jest najmniej znaną częścią bogatego dorobku literackiego tego pisarza. Autorka skoncentrowała się na omówieniu sześciu jego powieści wydanych w latach 1926–1939, a obranym przez nią kluczem odczytania tych utworów stał się chwyt reportażowy. Proza Kurka jest przypadkiem szczególnym, co zgodnie odnotowali wszyscy badacze zajmujący się jego utworami (między innymi Elżbieta Cichla-Czarniawska, Wojciech Tomasik, Izabella Adamczewska i Aleksander Wójtowicz). Pisarz wyjątkowo konsekwentnie łączył elementy reportażu z fikcją literacką, dlatego omówienie jego prozy pozwala ukazać interesujące i chwilami zaskakujące aspekty tego charakterystycznego dla beletrystyki międzywojennej procesu.

W pierwszym rozdziale książki autorka podjęła się próby zrekonstruowania dyskursu krytycznego dotyczącego zjawiska reportażowości w twórczości Jalu Kurka. Przytoczyła opinie czołowych osobistości międzywojennej krytyki – w których dominowały negatywne oceny procesu łączenia w obrębie jednego tekstu literackiego fikcji z elementami szeroko rozumianych form dokumentarnych, z reportażem na czele – a także wskazała najważniejsze teksty międzywojenne zaliczane do powieści reportażowych. W drugim rozdziale książki omówione zostały powieści Jalu Kurka z lat 20. XX wieku: Kim był Andrzej Panik? Andrzej Panik zamordował Amundsena… (1926) i S.O.S. (Zbaw nasze dusze!) (1927) oraz Mount Everest 1924 (1933) – utwór w interpretacji autorki przełomowy dla twórczości prozatorskiej Kurka. Na podstawie analizy tych powieści autorka wykazała inne niż u pozostałych prozaików zaplecze artystyczne i ideowe chwytu reportażowego w pisarstwie omawianego twórcy. Następnie autorka omówiła kolejne powieści Kurka: Grypa szaleje w Naprawie (1934), Woda wyżej (1935) oraz Młodości, śpiewaj! (1939), podkreślając, że w tym okresie twórczości stał się on pisarzem rozliczającym polską państwowość. Głównym tematem jego powieści były wówczas źle funkcjonujące instytucje państwowe – na tle losów głównych bohaterów Kurek ukazywał paradoksy i niesprawiedliwości machiny biurokratycznej. Utwory te służyły zatem dziennikarskiej interwencji i były swego rodzaju literacką reakcją na dylematy oraz problemy trudnych, kryzysowych lat 30. Książkę zamyka rozdział, w którym autorka omówiła najistotniejsze kwestie związane z poetyką powieści Kurka: specyficzny rodzaj narracji i rozluźnienie zależności fabularnych, będące wynikiem wpływu narzędzi reportażowych na fabułę i kompozycję powieści. Dominacja podmiotu mówiącego w tekście powieści umożliwiła, według autorki, wprowadzenie w obręb utworu elementów lirycznych, objawiających się w charakterystycznym dla pisarza języku. Kontekstem dla rozwiązań językowych stosowanych przez Kurka autorka uczyniła założenia współczesnych reportażystów. Punktem odniesienia omawianych powieści stała się także dziewiętnastowieczna powieść tendencyjna, gdyż pisarz realizował założenia bliższe publicystyce niż działalności stricte literackiej.

SPIS TREŚCI

Wykaz stosowanych skrótów dzieł Jalu Kurka / 9

Zamiast wstępu / 11
Rozdział I. W oczach krytyki / 17
Rozdział II. Ewolucja chwytu reportażowego / 61
Rozdział III. (O)powieść o państwie / 89
Rozdział IV. W kręgu poetyki powieści / 119
Kilka uwag na zakończenie / 153

Nota bibliograficzna / 157
Bibliografia / 159
Streszczenie / 169
Summary / 171
Nota o autorze / 173
Note about the Author / 175
Indeks osobowy / 177

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redakcja językowa: Magdalena Kolanko
Korekta: Klaudia Raflik, Anna Kędroń
Skład: Estera Sendecka
ISBN 978-83-67170-18-5