Szkoła poetycka Józefa Czechowicza. O awangardzie (nie tylko) lubelskiej - Stanisław Gawliński

Stanisław Gawliński, nawiązując do prac Janusza Stradeckiego, Janusza Sławińskiego, Michała Głowińskiego, poświęconych zagadnieniom grupy literackiej, w swej dysertacji podjął rzadko i okazjonalnie opracowywaną problematykę szkoły poetyckiej (w tym przypadku Czechowicza). Autor przede wszystkim zajął się opisem i rekonstrukcją tych składników życia literackiego i modeli poetyckich, które zaliczyć by można w poczet czynników szkołotwórczych. Rozstrzyganie kwestii dokonuje się tu zgodnie z zasadą diachronii i synchronii, określoną przez Sławińskiego: „Poprzez grę elementów «związanych» i «swobodnych», konstytutywnych i modyfikujących, kanonizowanych i peryferyjnych, a zatem przez stosunki strukturalne wypowiada się akcja procesu historycznoliterackiego”. (…)

Rozróżnienia i ustalenia badacza są wnikliwe, subtelne i szczegółowe. Dzięki temu powstał dynamiczny obraz rozumienia poezji (…).

Dysertacja Gawlińskiego jest istotnym wzbogaceniem dorobku badawczego, poświęconego dynamicznym, trudnym do ogarnięcia zjawiskom, tworzącym miejsca wspólne w poezji.

(z recenzji prof. Z. Chojnowskiego, „Pamiętnik Literacki” 1987, z. 1)

Wstęp

Awangarda poetycka dwudziestolecia międzywojennego w Polsce ma już swoje historie i monografie. W opisach jej dorobku wiele miejsca zajmuje biografia literacka i poezja twórcy Nuty człowieczej. Taki stan rzeczy pozornie tylko ułatwia zadanie piszącego o szkole poetyckiej Józefa Czechowicza w okresie międzywojennym, ponieważ może on czerpać z dorobku poprzedników. Niestety – z dwóch powodów – czerpać może w bardzo ograniczonym zakresie. Po pierwsze: zarówno historycznoliterackie, jak i teoretycznoliterackie problemy szkoły poe­tyckiej nie doczekały się zadowalających opracowań, wykraczających poza okazjonalne ustalenia takich badaczy jak np. Jurij Tynianow (Archaisty i nowatory – 1929) czy Grahame Castor (Pléiade poetics – 1964). Nowsze prace: Krystyny Pomorskiej (Russian formalist theory and its poetic ambiance – 1968) oraz Renato Poggioli’ego (The theory of the Avant-garde – 1968) również omawiają koncepcje szkoły literackiej – nadmiernie poszerzone przez powiązania z problematyką prądów literackich. Au­torzy polscy zwykle interesują się szkołami w trakcie badania grup literackich, zakładają przy tym, iż różnica pomiędzy grupą literacką i szkołą jest intuicyjnie oczywista. Słownik terminów literackich opra­cowany w Instytucie Badań Literackich PAN w 1976 roku termin ten w zestawie definicji w ogóle pomija 1 . Nie przeszkadza to jednak twórcom Słownika definiować konkretnej „szkoły jezior” oraz „szkoły sycylijskiej” bądź jako grupy literackiej, bądź ugrupowania poetyckiego. Po drugie: liczni interpretatorzy poezji Czechowicza wzmiankowo do­ tykają kwestii naśladownictwa i oddziaływania jego modelu poetyckiego wśród młodej generacji liryków awangardy lat trzydziestych. Najchęt­niej zastępują oni wtedy niedookreśloną szkołę poetycką terminami: pokolenie literackie, krąg poetycki lub jeszcze mniej zobowiązującymi, np. orientacja poetycka. Synonimiczność wymienionych określeń wy­ daje się przecież wątpliwa. Nie tutaj jednak miejsce na roztrząsanie terminologicznych ograniczeń literaturoznawstwa. Zamierzenia tej pracy nie sięgają tak daleko. Dotyczy ona problemów kształtowania się nowej formacji poetyckiej w latach trzydziestych oraz mechanizmów rozpowszechniania konwencji i stylu poetyckiego Józefa Czechowicza.

W pierwszej fazie badań będę rozpatrywał program poetycki i lite­rackie przedsięwzięcia przywódcy Drugiej Awangardy, w drugiej na­tomiast zamierzam przedstawić modele poezji Czechowiczowskiej, funkcjonujące w krytyce literackiej dwudziestolecia. Egzemplifika­cję historycznoliteracką rozprawy stanowi analiza poetyk i konwencji literackich obowiązujących w obrębie wyróżnionej szkoły poetyckiej.

Wstęp do wydania drugiego

Szkoła poetycka Józefa Czechowicza w okresie międzywojennym (elementy socjologii i poetyki) ukazała się w czasie marnym dla publikacji naukowych, które podejmowały tematy niepożądane przez zarządców kultury stanu wojennego i okolic.

Można uznać za przejaw oktrojowanego „liberalizmu” Polski Jaru­zelskiej fakt opublikowania niezbyt prawomyślnego dzieła w serii Prac Naukowych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach tuż po wyrzuceniu z pracy świeżo upieczonego doktora za udział w rebelii solidarnościowej na przełomie 1980/1981 roku.

Wdzięczny ówczesnym Wydawcom nie mogę nie wspomnieć dzisiaj o bardzo niskim nakładzie mojej książki, marnym papierze oraz jakości druku, który stał się prawie nieczytelny po niemal czterech dekadach, jakie upłynęły od daty jej pierwszego wydania w grudniu 1983 roku.

Szkoła poetycka Józefa Czechowicza w okresie międzywojennym (elementy socjologii i poetyki) spotkała się z życzliwym przyjęciem recenzentów renomowanych czasopism naukowych, takich jak „Pamiętnik Literacki” i „Ruch Literacki”, oraz dużym zainteresowaniem zarówno znaw­ców poezji Józefa Czechowicza uznawanego za przywódcę Drugiej Awangardy, jak również badaczy poezji polskiej okresu dwudziestolecia międzywojennego. Może świadczyć o tym liczba cytowań i wypożyczeń nieomal nieosiągalnego dzieła w bibliotekach uczelni humanistycznych.

Mam pełną świadomość tego, że w ciągu minionych dekad zmieniały się mody i metodologie naukowe, jednakże dotąd nikt nie kwestionował moich metod badawczych ani ustaleń zawartych w książce, chociaż nadal przybywa tekstów dotyczących zarówno twórczości autora Nic więcej, jak też rozmaitych aspektów polskiej i europejskiej awangardy dwudziestolecia międzywojennego.

W niniejszej edycji Szkoły Czechowicza dokonano starannej korekty, czego – z oczywistych powodów – zabrakło w editio princeps. Ponadto wydatnie zwiększyła się liczba przypisów dotyczących odwołań do ar­tykułów prasowych z dwudziestolecia międzywojennego. Podano też ścisłe lokalizacje stronic utworów przytoczonych z poszczególnych tomików wierszy, a także z antologii liryki poetów zbliżonych do Józefa Czechowicza w latach 1927–1939. Dużym udogodnieniem dla nowych czytelników będzie także szczegółowy Indeks Osób.

W drugim wydaniu mojej dysertacji, którą uhonorowano w 1981 roku nagrodą Rektora Uniwersytetu Śląskiego Augusta Chełkowskiego (internowanego w stanie wojennym), uwzględniony został bogaty do­robek badawczy w domenie Czechowiczologii czy szeroko rozwijanych badań związanych z Drugą Awangardą po 1980 roku, o czym informuje Bibliografia Przedmiotowa.

Spis treści

Wstęp / 9

Wstęp do drugiego wydania / 11

Rozdział I. Przemiany awangardy. Od „poezji uspołecznionej”
do „poezji czystej” / 13

Rozdział II. W kręgu Czechowicza / 37
1. Funkcje redakcyjne w czasopismach warszawskich / 48
2. Wieczory i spotkania literackie / 49
3. Inicjatywy wydawnicze / 52
4. Działalność recenzyjna / 57

Rozdział III. Modele poezji Czechowicza / 63
1. Ludwik Fryde / 64
2. Kazimierz Wyka / 73
3. Jan Kott / 78

Rozdział IV. Szkoła poetycka Czechowicza / 83
1. Naśladowcy i epigoni / 96
2. Poeci awangardy / 105

Rozdział V. Retoryka katastrofizmu. Szkoła Czechowicza
w poezji Drugiej Awangardy / 137

Bibliografia / 167

Streszczenie / 179

Summary / 180

Nota bibliograficzna / 181

Nota o autorze / 183

Note About the Author / 185

Indeks nazwisk / 187

Wydawcy: Instytut Literatury, Księgarnia Akademicka
Recenzenci naukowi: prof. dr hab. Wiesław Paweł Szymański, prof. dr hab. Michał Januszkiewicz
Redakcja: Dorota Siwor
Korekta i adiustacja: Kinga Grodzka
Projekt okładki: Marek Górny i Paweł Górny
ISBN 978-83-66765-03-0