Teksty rozproszone. Tom 1 – Józef Wittlin

Eseje Józefa Wittlina to niezwykle ważna część jego spuścizny. Gdyby przyjąć na chwilę – z gruntu niestosowne wobec tak wybitnego artysty pióra – kryterium ilościowe, trzeba by zauważyć, że Wittlinowska eseistyka wielokrotnie przekracza objętością pozostawione przezeń dzieła epickie i liryczne razem wzięte, a równać się z nią mogłaby jedynie działalność epistolograficzna pisarza. Rangę tej eseistyce nadała decyzja Jerzego Giedroycia, który w 1963 roku doprowadził do opublikowania w Paryżu Orfeusza w piekle XX wieku, zbioru zredagowanego przez samego autora. Tom ten utrwalił w świadomości odbiorców miejsce Wittlina wśród najlepszych polskich eseistów. Był też w chwili pierwszego wydania wymownym znakiem ciągłości polskiej kultury mimo hekatomby drugiej wojny światowej i całkowicie zmienionych po 1945 roku realiów.

Niniejsza książka to zbiór tekstów, który nazwać by można „cieniem” czy „sobowtórem” kanonicznego Orfeusza w piekle XX wieku. Weszły w jej skład wypowiedzi, które nie znalazły się w owym eseistycznym opus magnum i które siłą rzeczy pozostają w jego cieniu, nawet jeżeli były już wcześniej przedrukowywane w wydaniach książkowych. Są to wypowiedzi rzadziej komentowane i z całą pewnością mniej znane, choć głębią myśli i wyrazu nierzadko dorównują one tym pomieszczonym w Orfeuszu… Opublikowano w tej edycji teksty, które wtórują Orfeuszowi…, dopowiadają zawarte w nim myśli albo ukazują drogę dochodzenia pisarza do wyrażonych tam sądów i przekonań. Lektura zebranych tu artykułów pozwala szybko uzmysłowić sobie, że podejmowane przez Wittlina decyzje o tym, które teksty włączyć do Orfeusza…, a z których zrezygnować, nie były uzależnione od jakości i ważkości szkiców. Wiele prezentowanych tutaj „tekstów rozproszonych” to utwory znakomite, wiele z nich to również wypowiedzi niezwykle ważne i sam autor musiał zdawać sobie z tego sprawę. Przypuszczać należy raczej, że do niektórych esejów czy recenzji niewłączonych do Orfeusza… Wittlin po prostu nie miał dostępu w chwili układania całości wyboru, pozostawał wszak w warunkach emigracyjnego odcięcia od bibliotecznych źródeł krajowych. Z kolei inne teksty, pisane już w Ameryce, wymagałyby tłumaczenia z języka angielskiego albo wydawały się – być może – silnie związane z miejscem pierwodruku i nie zostały uznane za dość wymowne w izolacji od oryginalnego kontekstu.

(fragment wstępu, Katarzyna Szewczyk-Haake)

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne (Katarzyna Szewczyk-Haake) / 7

CZĘŚĆ PIERWSZA. ARTYKUŁY I ESEJE Z LAT 1919–1939

Ruch artystyczny we Lwowie /21

Requiem aeternam – lwowskiej sztuce / 28

Nekrolog / 31

Pod adresem lwowskiego Teatru Miejskiego – garść pytań / 32

O Homerze, Biblii i św. Franciszku z Asyżu / 36

Z powodu J. Ejsmonda przekładu
utworów łacińskich Kochanowskiego / 47

O Sułkowskim Stefana Żeromskiego / 62

Przedmowa do Myśli serdecznych Stefana Żeromskiego / 71

Słowo tłumacza do czytelnika / 74

O Mitologii Jana Parandowskiego / 114

Poeci polscy po niemiecku / 117

Nowy przekład Odysei
Rozmowa „Wiadomości Literackich” z Józefem Wittlinem / 121

O szczerości w poezji / 126

Festiwal muzyczno-teatralny w Wiedniu / 131

Z teatrów wiedeńskich / 149

O kompetencjach autora dramatycznego
(na marginesie dyskusji) / 155

Rola malarstwa scenicznego / 160

O Erosie na Olimpie Jana Parandowskiego / 163

Teatr popularny / 165

O Puszczy jodłowej Stefana Żeromskiego / 167

O rzekomym upadku życia umysłowego / 170

Teatr Miejski w Łodzi / 174

O tajemnicy języka i innych tajemnicach / 181

Z Wenecji i z Padwy / 186

Kolory i tony florenckie / 193

O starożytnej parodii religijnej / 199

Mitologia dzieciństwa / 203

Jak się uczyli współcześni pisarze polscy? / 208

Sztuka polska na wystawie w Wenecji / 211

Dziecinny wizerunek wielkości Kasprowicza / 213

Pytanie bez odpowiedzi / 218

Moje przedostatnie słowo w sprawie „pytania bez odpowiedzi” / 222

Przedmowa do drugiego wydania Hymnów / 225

Supremacja kobiet w literaturze polskiej / 227

Koniec „izmów” / 232

Modernizm / 237

Przemiany wartości / 242

Poeci „Skamandra” / 246

Estetyka współczesnej poezji / 251

Podróże w literaturze / 256

Arcydzieło Aleksandra Brücknera / 260

O „epopei” Delteila Les poilus / 264

Gdzie powinny spocząć szczątki Słowackiego? / 269

Co zawdzięczają pisarze polscy literaturom obcym? / 271

Czterej geniusze / 275

Józef Wittlin o sobie / 277

O przyszłość Europy / 282

Walka z kłamstwem / 285

Wyspiański i skutki / 289

Powieść Rotha o zmarnowanych żywotach / 293

Powieść Arnolda Zweiga o jeńcu Griszy / 297

O godności mowy wiązanej, czyli o poezji Staffa / 301

Fortunat Strowski o Ameryce / 307

Klabund i jego proza / 312

Wrażenia z wystawy w Antwerpii / 317

W pracowniach pisarzy polskich (1) / 325

Pod lipą czarnoleską / 326

Co wiedzą pisarze polscy o Funduszu Kultury Narodowej? / 329

Odyseja w oblężonym Lwowie
Rozmowa Jana Parandowskiego i Józefa Wittlina / 334

Europa przeciw ojczyznom / 340

O 1900 Paula Moranda / 352

Język Prusa / 355

Chiny proszą o głos / 359

Plastyka na poczcie / 367

Czy kultura nasza chyli się ku upadkowi? / 375

List do filomatów / 380

Pisarze polscy a Rosja sowiecka / 386

Niezapomniany Peer Gynt / 389

Pamiętnik Hulki-Laskowskiego / 393

Rzeczpospolita poetów L.H. Morstina / 398

Nowy Sybir / 403

Sztuka o świni / 406

W stulecie Pana Tadeusza / 410

Klub kawalerów i Zielone pudła / 419

Nie Józef, ale Tadeusz / 425

„Gazecie Warszawskiej” w uprzejmej odpowiedzi / 426

Genius loci i Czermański / 430

W pracowniach pisarzy polskich (2) / 436

Powrót mamy w Teatrze Nowym / 437

Pan Damazy, Marcowy kawaler, Majster i czeladnik, Epoka tempa / 440

Król Lir i Ponad śnieg / 449

Żołnierz i bohater i Dom otwarty / 456

Kordian i Łańcuch / 461

Rozmowa Mariusza Dawna z Józefem Wittlinem / 467

Mały komentarz do Soli ziemi / 477

W pracowniach pisarzy polskich (3) / 482

Wittlin jako sportowiec / 483

Michel Matveev i jego Dziwna rodzina / 485

O malarstwo Leopolda Gottlieba / 490

W pracowniach pisarzy polskich (4) / 493

Przypomnijmy Theophrasta / 494

W pracowniach pisarzy polskich (5) / 498

Dokoła Antygony / 500

O pamięć Stanisława Augusta / 505

W pracowniach pisarzy i uczonych polskich / 507

Nota edytorska / 511

Lista pierwodruków / 515

Wybrane opracowania dotyczące eseistyki Józefa Wittlina / 525

Indeks nazwisk / 529

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kanon Polski.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Opracowanie krytyczne i redakcja naukowa: Katarzyna Szewczyk-Haake
Redakcja: Paweł Cieślarek
Korekta: Anna Hajduk, Elżbieta Zarych
Skład i łamanie, przygotowanie do druku: Alicja Stępniak
ISBN: 978-83-67170-52-8