Wyobrażone, nieminione... Tadeusz Nowak i jego twórczość

„Wyobraźnia i trwanie spotykają się w twórczości Tadeusza Nowaka, choć mogłoby się wydawać, że należą do rożnych porządków. Jednak autor Psalmów ma tę niezwykłą umiejętność łączenia, scalania, godzenia odmienności i przeciwieństw tak, by jednocześnie nie traciły swej odrębności. Dlaczego akurat te pojęcia pojawiają się w tytule niniejszego tomu? O „niepodzielnej wyobraźni” mówił sam poeta, w innym miejscu wyznając: „Jestem stronnikiem wielkiej wyobraźni, całopalnego wyrażania myśli i uczuć. Wierzę, że tylko wyobraźnia wiążąca to, co nie da się związać, mówiąca to, czego nie da się powiedzieć, jest ostateczna i jedyna”. Kształt ulotnych wyobrażeń raz utrwalony w słowie nie przemija, trwa, a jednocześnie dzięki kolejnym odczytaniom nie zastyga".

- Dorota Siwor

STRESZCZENIA

Dorota Siwor
Tadeusza Nowaka Dom‑Księga – o koncepcji literatury i jej funkcjach

Autorka artykułu rekonstruuje na podstawie wypowiedzi autotematycznych Nowakową koncepcję literatury, źródła jego poezji i prozy, wizji świata i słowa. Prezentuje także poglądy poety na własną twórczość oraz cele, które sobie wyznacza. Rozpatruje usytuowanie tej twórczości w nurcie tak zwanej literatury wiejskiej, wskazując ograniczenia terminu i wielokrotnie formułowane zastrzeżenia poety. Wykorzystując Nowakową metaforę Domu‑Księgi, autorka wskazuje na łączenie doświadczenia indywidualnego i wspólnotowego, na znaczenie zakorzenienia zarówno w kulturze ludowej, jak i w wielkiej tradycji literackiej.

Adrian Gleń
Kiedyż nastanie poezja (?)… O jednym wierszu Tadeusza Nowaka

Artykuł stanowi próbę interpretacji jednego utworu (*** [Kiedyż ja…]) z wczesnego (socrealistycznego) okresu twórczości Tadeusza Nowaka. Badacz, wpisując interesujący go tekst autora Jasełkowych niebios w szerokie konteksty (dotyczące między innymi koncepcji liryzmu, formuły przedśpiewu, a przede wszystkim dotychczasowej recepcji dzieła pisarza), stara się udowodnić, iż, po pierwsze, warto docenić liryzm pierwszych tomów Nowaka, po wtóre zaś, że w samym wierszu *** [Kiedyż ja…] dostrzec można zapowiedź wielu tematów, które następnie realizowane będą w późniejszym okresie twórczości Nowaka, takich jak: egzystencjalne zawieszenie bohatera utworów w sferze pomiędzy: wsią a miastem, intelektem a intuicją; ekspiacyjna rola poezji i pieśni; zestawienie wojny i wesela, miłości i śmierci, wreszcie – obecność wątków orfickich i franciszkańskich.

Roman Bobryk
Tadeusza Nowaka przygoda z socrealizmem (o dwóch wierszach programowych z debiutanckiego tomiku Uczę się mówić)

Wydany w 1953 roku debiutancki tomik poezji Tadeusza Nowaka Uczę się mówić można uznać za niemal klasyczny przykład poezji socrealizmu. Stanowi on jednak ewenement w pisarstwie autora Diabłów. Co więcej, zarówno sam poeta, jak i krytycy uznają, że naprawdę „własna” twórczość Nowaka rozpoczyna się od trzeciego tomiku poezji (Prorocy już odchodzą, 1956), traktując tym samym wcześniejszy dorobek jako „narzucony” i wymuszony okolicznościami politycznymi. Wczesna twórczość Nowaka jest przedmiotem zainteresowania jedynie wąskiej grupki badaczy zajmujących się literaturą socrealizmu. Przedmiotem analizy są dwa wiersze programowe z debiutanckiej książki Nowaka: Deklaracja i Uczę się mówić, który użyczył tytułu całemu tomikowi. Na ich przykładzie zostają pokazane główne elementy poetyki socrealizmu.

Zbigniew Chojnowski
Poeta wspólnoty etycznej

Autor artykułu przedstawia Tadeusza Nowaka jako poetę wspólnoty etycznej. Problem jest ujmowany ewolucyjnie, toteż uwzględnione zostają wiersze z większości książek poetyckich Nowaka wydanych za jego życia. W XX wieku były one interpretowane przez pryzmat fałszywie pojmowanej ludowości. Ewolucją poezji Nowaka rządzą powtarzalność, wieloodmienność i cykliczność. Jego wiersze pełne są nienazwanych losów, zdegradowanych wysiłków, wyśmianych dążeń, marginalizowanych przez „obowiązujące” mechanizmy kulturowe. Poeta odczuwa byt jako jednię, dlatego jego metafory są miejscem przenikania się wszystkiego ze wszystkim. Poezja jest projektem odbudowania poczucia Tajemnicy Istnienia i usankcjonowanej duchowo wrażliwości moralnej. Świat, wszelkie byty powołane przez Nowaka, immanentnie są przenikane przez ból i cierpienie, które gwarantują poczucie realności i sprzyjają zawiązywaniu niejudaszowych relacji. Artykuł kończy interpretacja Pacierza sierpniowego, który dobitnie uwidacznia, że u źródeł wspólnoty etycznej tkwi żywo odczuwane poczucie godności ludzi należących do niej.

Łukasz Kołoczek
Pomylony Józek i inni. „Myślenie dramatyczne” Tadeusza Nowaka
w kontekście filozofii dramatu Józefa Tischnera

Pojęcie „myślenie dramatyczne” zaczerpnięte zostało z filozofii Józefa Tischnera i chociaż jest ono kardynalną kategorią, to jednak nie zostało precyzyjnie zdefiniowane. W artykule korzystam z tej okoliczności i zestawiając Tischnerowską filozofię dramatu z pewnym aspektem filozofii Georges’a Bataille’a (który w Doświadczeniu wewnętrznym pisze o „dramatyzacji istnienia”), wskazuję na pewien niedostrzeżony przez Tischnera aspekt myślenia dramatycznego. Polega on na takim doświadczeniu, które wzbogaca egzystencję podmiotu o doświadczenia innych egzystencji, nie prowadząc przy tym ani do zawłaszczenia innego, ani do usprawiedliwienia go. Przez pryzmat tak wypracowanej kategorii patrzę na prozę Tadeusza Nowaka, a szczególnie na jego powieść Diabły, w której stosunkowo łatwo dostrzec elementy „myślenia dramatycznego”. Oprócz „poszerzającego” się o inne egzystencje doświadczenia narratorki uwidacznia się w takiej lekturze niezwykła wrażliwość Nowaka na różnorakie przejawy cierpienia i przemocy.  

Anna Węgrzyniak
Ekologiczna lektura poezji Tadeusza Nowaka

Poetycka wyobraźnia Tadeusza Nowaka ujawnia wrażliwość ekologiczną. Lektura jego wierszy odsłania empatyczny stosunek poety do roślin i zwierząt. Już w latach 70. XX wieku, kiedy o ekologii w Polsce nie mówiono, Nowak myślał ekologicznie, miał świadomość dewastacji przyrody i humanistycznej kultury. Autorka artykułu, przywołując wybrane przykłady utworów Nowaka, podkreśla jednak złożoność tej problematyki w przypadku poezji autora Psalmów, bowiem w jego twórczości wizja natury wynikająca ze ścisłych więzi z kulturą ludową spotyka się z panteizmem i pragmatycznym doświadczeniem wiejskiego dzieciństwa.

Ewa Goczał
Między końcami świata.
O Modlitwach z ziemi skażonej (pasaż ekokrytyczny)

Autorka analizuje cykl poetycki Modlitwy z ziemi skażonej, zamieszczony w zredagowanym przez Stanisława Balbusa tomie I co na niebie, i co jest na ziemi (1995). Odczytuje omawiany zbiór w kontekście ekokrytyki, wykazując, że ekologiczność poezji Tadeusza Nowaka jest kolejną jej modalnością, współistniejącą z eksponowanymi do tej pory w interpretacjach tego dzieła mitograficznością, biblijnością czy teologicznością. Wyrażana w lirycznych obrazach krytyka ludzkiego dążenia do ekspansji wiąże się z dwudziestowiecznym kryzysem wartości ujawnionym ze szczególną mocą przez systemy totalitarne, a jednocześnie odnosi się do zła metafizycznego, odwiecznego, ciągle, w nowych swoich przejawach zgubnego dla jednostek, zbiorowości i świata wokół nas. Jako istotny element humanistycznej wrażliwości poety jawi się „pamięć o Ziemi” – troska o przyrodę, będącą emanacją i symbolem boskiej obecności w świecie, ale też przestrzenią zdominowaną przez człowieka, skażoną jego dążeniem do dominacji.

Wojciech Kudyba
Znaczenia rytmu. Pieśń o staruszkach i aniołach Tadeusza Nowaka
i Za wiele słów Leszka Elektorowicza

Przedmiotem analizy porównawczej w artykule są: późny liryk Leszka Elektorowicza Za wiele słów i jeden z ostatnich utworów Tadeusza Nowaka – Pieśń o staruszkach i aniołach. W obu tych tekstach obecny jest muzyczny ruch, który niesie bohaterów lirycznych poza horyzont – na spotkanie zaświatów. Podmiot liryczny Elektorowicza powierza się rytmowi, wycisza roszczenia „ja”, milknie Streszczenia i słowa kluczowe 343 i otwiera się swą egzystencją ku nadprzyrodzoności, jednocząc się z religijną wspólnotą bytów. Podmiot mówiący w wierszu Nowaka pozostaje natomiast na zewnątrz rytuału – oddzielony od niego ironicznym dystansem. Mamy wrażenie, jakby wręcz samym źródłem swej tożsamości i autentyczności czynił akt wyraźnego odseparowania się od zbiorowych obrzędów. W niejednym przypomina on nowoczesnego racjonalistę, wyalienowanego z lokalnej zbiorowości, patrzącego na najprostsze formy religijności z odruchową podejrzliwością.

Krystyna Latawiec
Dwa przedstawienia A jak królem, a jak katem będziesz

Autorka artykułu omawia teatralne adaptacje powieści Tadeusza Nowaka A jak królem, a jak katem będziesz z 1973 roku. Były to: przedstawienie Teatru Ludowego w Krakowie‑Nowej Hucie oraz realizacja na scenie poznańskiego Teatru Nowego. Podstawą obu była adaptacja dokonana przez samego pisarza, więc można przypuszczać, że miał on istotny wpływ na wymowę dzieła scenicznego. Jego charakter był uroczysty, obrzędowy i misteryjny dzięki włączonym doń elementom folkloru. Spektakle nawiązywały też do humorystycznych aspektów kultury ludowej. Powaga archetypu łączyła się zatem z elementami zabawy jak w dawnych intermediach.

Paweł Glugla
Kolekcja pamiątek po Tadeuszu Nowaku w zasobach
Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie

W 2015 roku Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie otrzymała unikatową w skali kraju spuściznę po Tadeuszu Nowaku. Obejmuje ona książki, czasopisma, korespondencję, rękopisy, dyplomy, medale, maszynę do pisania oraz portret poety pędzla Jana Wałacha. Spuścizna ta przekazana została bibliotece przez profesora Stanisława Balbusa zgodnie z wolą Zofii Iwańskiej‑Nowak. W części książek znajdują się odręczne wpisy dedykacyjne ich autorów. Pośród dedykacji znajdziemy wpisy znanych i utytułowanych osób. Istotne są rękopisy i maszynopisy autora Psalmów oraz jego korespondencja. Ta część kolekcji nie została skatalogowana i opisana. Spuścizna poety wymaga fachowego opracowania manuskryptów i listów oraz odpowiedniej ekspozycji całej kolekcji, co z powodu braku odpowiedniego zaplecza lokalowego jest w tej chwili niemożliwe.

SPIS TREŚCI

Dorota Siwor
Wyobrażone, nieminione... Czytanie Nowaka / 9

Tadeusz Nowa. Człowiek i twórca.
Ze Stanisławem Balbusem rozmawia Dorota Siwor / 23

Dorota Siwor
Tadeusza Nowaka Dom‑Księga – o koncepcji literatury i jej funkcjach / 65

Adrian Gleń
Kiedyż nastanie poezja (?)… O jednym wierszu Tadeusza Nowaka / 95

Roman Bobryk
Tadeusza Nowaka przygoda z socrealizmem
(o dwóch wierszach programowych z debiutanckiego tomiku Uczę się mówić) / 111

Zbigniew Chojnowski
Poeta wspólnoty etycznej / 129

Łukasz Kołoczek
Pomylony Józek i inni. „Myślenie dramatyczne” Tadeusza Nowaka
w kontekście filozofii dramatu Józefa Tischnera / 141

Anna Węgrzyniak
Ekologiczna lektura poezji Tadeusza Nowaka / 171

Ewa Goczał
Między końcami świata.
O Modlitwach z ziemi skażonej (pasaż ekokrytyczny) / 185

Wojciech Kudyba
Znaczenia rytmu. Pieśń o staruszkach i aniołach Tadeusza Nowaka
i Za wiele słów Leszka Elektorowicza / 207

Krystyna Latawiec
Dwa przedstawienia A jak królem, a jak katem będziesz / 223

Paweł Glugla
Kolekcja pamiątek po Tadeuszu Nowaku w zasobach
Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie / 237

Załącznik:
Kolekcja Tadeusza Nowaka. Miejska Biblioteka Publiczna
im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie / 259

Zakusy historii. Między psalmem a pacierzem
Ze Stanisławem Balbusem rozmawia Dorota Siwor / 307

Bibliografia utworów Tadeusza Nowaka
oraz opracowań jego twórczości (w wyborze) / 333

Streszczenia i słowa kluczowe / 339

Summaries and keywords / 345

Noty o autorach / 351

Notes about the Authors / 355

Spis ilustracji / 361

Indeks nazwisk / 363

Publikacja powstała dzięki wsparciu finansowemu Instytutu Literatury w ramach Tarczy dla Literatów.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Korekta: Paulina Bieniek, Anna Kędroń
Skład: Anna Papiernik
ISBN 978-83-67170-76-5