Wydawnictwo Księgarnia Akademicka

„Bycie poetą religijnym nie oznacza, że pisze się o Bogu wprost, lecz że wizja świata jest z gruntu religijna, że zakłada ufność i zawierzenie bez względu na świecką materię, choćby najbardziej zbrodniczą. Stara zasada anima naturaliter christiana w przypadku poety oznacza, że fundamentalna dobroć Boga istnieje w wierszach bezwiednie, właśnie naturalnie, a nie jako coś dodanego czy wykoncypowanego. W praktyce literackiej objawia się to w ten sposób, że bez względu na temat wiersza wyraża się prawdę zbawienia”.

Józef Maria Ruszar, Niebieska ojczyzna Jana Polkowskiego (2022)

„Myślę, że wszyscy czytelnicy mają świadomość, że takich wierszy w polszczyźnie nie było bardzo dawno: takiej głębokiej kondensacji emocji, takiej precyzji wypowiedzi i takiego chwilami porażającego piękna. Takich wierszy, które są w stanie „życie zmienić”, się już dzisiaj wszak nie pisze. Nie wypada w czasach, kiedy poezja, kultura jest swego rodzaju zabawą, formą gry”.

Krzysztof Koehler, Jan Polkowski - poeta polski (2013)

Praca nad tą książką zaczęła się od próby napisania historii wydawanego w latach osiemdziesiątych XX wieku podziemnego czasopisma „Zomorządność”, w którą to działalność byłem zaangażowany osobiście. Bardzo szybko jednak stwierdziłem, że jest to niemożliwe, bo brakuje materiałów, na podstawie których mogłaby powstać. Nikt z nas ze zrozumiałych względów niczego nie zapisywał. Nie ma też żadnej korespondencji, bo wszystko omawiało się ustnie w bezpośrednich kontaktach. Poza tym każdy z nas prowadził swoją działalność do pewnego stopnia niezależnie, opierając się na własnych kontaktach. Pozbieranie tego wszystkiego w całość uznałem za rzecz niewykonalną. Ponadto taka publikacja byłaby, co tu dużo mówić, po prostu nudna.

...

Książka powstała przy wykorzystaniu hasłowych zapisków kodowanych przeze mnie w kalendarzu z okresu stanu wojennego, obejmujących przede wszystkim lata 1981-1982. Sięgających roku 1989, choć bardzo fragmentarycznych. Dziś odczytanych. Prostych, wydawać by się mogło, dla Służby Bezpieczeństwa i raczej mało komunikatywnych. Jednak, na szczęście, nigdy przez nią nieweryfikowanych, a dla mnie całkowicie zrozumiałych. Na przykład pod hasłem „Stefan” zapisywałem obecność w redakcji „Tygodnika Solidarność” na ulicy Batorego. „Wyjazd do Ostrołęki” to spotkania z Markiem Bemem, który był szefem kolportażu w „Tygodniku Wojennym”, jak i w „Samorządnej Rzeczpospolitej”. A wspomniana miejscowość to słynna bitwa z 1831 roku, w której Józef Bem odegrał niebagatelną rolę podczas powstania listopadowego. Kolejna postać to Antonio Salieri. Nauczyciel kompozycji Franca Szuberta. Pod tym pseudonimem umieszczałem spotkania z Piotrem Szubertem, pierwszym szefem kolportażu „Tygodnika Wojennego”. A nasze rozmowy z jego żoną Anią, zwaną Anicą, notowaliśmy jako „jego żona”. Podczas spotkań z Henrykiem Wujcem używałem terminu „Wyjazd do Zamościa”. Henryk w czasie wojny był „dzieckiem Zamojszczyzny”.

Minęły 42 lata od wprowadzenia stanu wojennego. Wielu bohaterów tamtych czasów nie ma już między nami, a w każdej chwili mogą odejść następni. O ile udział mężczyzn w tamtych wydarzeniach i ich zaangażowanie w podziemną działalność i niezależny ruch wydawniczy jest stosunkowo dobrze opracowany, o tyle udział kobiet, ich motywacje do podziemnej działalności, przeżycia z tamtego okresu, dylematy oraz dalsze losy wciąż jeszcze czekają na opisanie. Książka Kobiety małopolskiej „Solidarności” stara się choć w niewielkim stopniu wypełnić tę lukę dzięki zebraniu kilkunastu relacji kobiet i o kobietach z Małopolski, które w latach 1980-1981 aktywnie zaangażowały się w działalność legalnej „Solidarności”, po wprowadzeniu stanu wojennego były internowane, a następnie brały czynny udział w działalności podziemnej (druku, kolportażu, pomocy rodzinom internowanych, organizowaniu podziemnych struktur). Mroczne lata stanu wojennego pokazały ich niezłomną postawę, ale też przyczyniły się do wielu osobistych i rodzinnych tragedii. Mimo to bohaterki tej książki nie załamały się, cały czas wierząc, że ich walka doprowadzi nas do wolnej Polski.

W niniejszym tomie prezentujemy trzy teksty, które zostały nadesłane na drugą edycję konkursu literackiego „Pokolenie Solidarności”, zorganizowaną w 2022 roku przez Instytut Literatury dla uczczenia 42. rocznicy powołania NSZZ „Solidarność” oraz w 41. rocznicę wprowadzenia stanu wojennego.

W kategorii non-fiction pierwsze miejsce otrzymała Patrycja Pelica za reportaż Słowa, słowa, słowa. W tej pracy na pierwszy plan wybija się atmosfera zmagań „ze słowem i za pomocą słowa”, pracy z „bibułą”, drukami ulotnymi, które odgrywały w tamtym okresie znaczącą rolę i - paradoksalnie - miały ogromną siłę przekazu.

Drugie miejsce w kategorii non-fiction przyznano ex aequo Janowi Martiniemu i Krzysztofowi Stasiewskiemu. Tekst Jana Martiniego Moja „Solidarność”. Wspomnienia i konkluzje to drobiazgowa opowieść o ludziach tworzących pierwszą „Solidarność” z dala od wielkich miast, o ich dziś już zapomnianych czynach i losach podczas stanu wojennego. Poker face Krzysztofa Stasiewskiego natomiast dotyka realiów epoki i zarazem najciemniejszych elementów systemu.

Trzecią nagrodę w kategorii non-fiction otrzymała praca Stefan Śnieżko. Zarys biografii, którą na podstawie kwerend archiwalnych i prasowych oraz rozmów z bohaterem napisał Kazimierz J. Wosiek.

Stary, murowany dom we wsi Ochojno jest otoczony przez ogród z wypielęgnowanymi rabatami, rzucającymi cień drzewami i alejkami, które prowadzą do sielskiego oczka wodnego. Wkomponowany w piękny pejzaż budynek robi wrażenie nie tylko z zewnątrz. Do środka przyciąga ciepło gospodarzy, zapach szarlotki i ciasta z powidłami, a także wystrój pokoi, pamiętających niegdysiejsze czasy. Zawieszone na ścianach obrazy i fotografie przedstawiające przodków komponują się z twórczością współczesnych malarzy, którzy wystawiają swoje dzieła w mieszczącej się w przyziemiu galerii sztuki.

Ten dom stoi na bardzo mocnych fundamentach. Jerzy Leszek Batko ma szczęście czerpać z nich siłę od urodzenia. Rodzina, wiara, tradycja – to wartości, które dawały mu wolę walki o wolną Polskę i nie pozwalały poddać się, kiedy komuniści najpierw zamknęli go w wojskowych koszarach, a później internowali. Nawet w więzieniu nie dał się złamać, zawsze opowiadając się po stronie „Solidarności”. Choć bardziej tej chłopskiej niż robotniczej, gdyż nigdy nie odciął się od swoich wiejskich korzeni, pielęgnując z czułością odziedziczone po przodkach gospodarstwo.

 Biografia Stefana Śnieżki napisana została w 2022 roku na bazie przeprowadzonych z nim kilkunastu rozmów, uzupełnionych następnie dokumentami. [...]

Starałem się zachować oryginalne brzmienie wypowiedzi Stefana Śnieżki (zostały wyróżnione kursywą), choć czasem pozwalałem sobie na pewne modyfikacje, wynikające z prozaicznego powodu: rozmowy z nim są inspirujące, rozmawialiśmy godzinami, wielokrotnie wracając do niektórych motywów. Były to rozmowy o konkretach, ale i o sprawach nieistotnych (pozornie nieistotnych, jak się potem okazało).

Istotniejsze wydaje się zachowanie ducha wypowiedzi.

Autobiografia, którą oddaję do rąk Czytelników, jest tekstem wieloskładnikowym. Pierwszoosobowa narracja wzbogacona jest o wplecione w nią relacje i reportaże z różnych dramatycznych wydarzeń (jak na przykład „Branka” na Poligonie Drawskim czy pobicie internowanych w Kwidzynie), wiersze i krótkie opowiadania, korespondencję, fragmenty wcześniejszych publikacji, a także fragmenty esbeckich raportów na mój temat z akt przechowywanych w Instytucie Pamięci Narodowej. Czytelnik znajdzie tu też szereg krótkich szkiców portretowych ludzi, których poznałem w czasie swojej życiowej wędrówki – od okresu młodości, poprzez okres emigracyjny w Los Angeles i w Monachium, aż po lata ostatnie, spędzone w Polsce.

Wiara w Boga i bliski związek z Kościołem utwierdzały internowanych działaczy opozycji antykomunistycznej w przekonaniu, że doczekają Polski sprawiedliwej, demokratycznej, suwerennej i opartej na trwałych wartościach moralnych. Rekolekcje były dla nich zbieraniem sił, okazją do uporządkowania zarówno własnego życia, jak i planów działania na rzecz wspólnego dobra.

Książka, którą przekazujemy Czytelnikowi, wyróżnia się na tle innych tego typu publikacji z serii Pokolenie Solidarności niezwykłą możliwością przesłuchania siedmiu godzin oryginalnych nagrań, dokonanych w trzech ośrodkach odosobnienia przez duszpasterzy internowanych. Są wśród nich homilie ks. Władysława Palmowskiego i o. Pawła Mynarza Cist., wygłaszane z pasją i odwagą, są przesłania internowanych mężczyzn do załóg zakładów pracy i działających w podziemiu członków „Solidarności”, są oryginalne słuchowiska poetycko-muzyczne, a zwłaszcza pieśni i piosenki, układane przez uwięzionych.

Książka ta jest ważnym dokumentem epoki, skierowanym zwłaszcza do młodego pokolenia Polaków, aby nie zapominało o tamtych czasach.

Trudno pisze się dla młodzieży o ważnych wydarzeniach historycznych. Agnieszka Sadowska w swojej powieści Przyszłość nie jest już tym, czym kiedyś była znalazła jednak sposób, żeby zaciekawić młodych ludzi historią „Solidarności”. Swoich bohaterów wsadziła do wehikułu czasu i przeniosła w przeszłość, aby na własnym przykładzie przekonali się, czym kończy się zaburzenie kontinuum czasoprzestrzeni. Kapitalny pomysł narracyjny, dobrze napisana opowieść, bez cienia nudy.

Cezary Łazarewicz

Do [… ] realnego tła historycznego nawiązała Magdalena Drab w swojej brawurowo skrojonej sztuce Madagaskar, którą nazwała horrorem metafizycznym. Zamiast faktograficznych nawiązań obrała formę groteski, wyolbrzymienia i slapstickowej zabawy – formę ryzykowną, która jednak doskonale się sprawdziła dla osiągnięcia celu, jakim był przegląd lęków, tęsknot i zaniechań wielkich Polaków żydowskiego pochodzenia albo wielkich polskich Żydów, szukających dla siebie miejsca w historii. [Autorka] ze zręcznością prestidigitatorki żongluje formami, bawi się słowami, ani na chwilę nie tracąc z pola widzenia celu tej zabawy.

Tomasz Miłkowski (za: e-teatr.pl)

W Krótkiej historii naszego podwórka Joanna Marat przenosi nas do lat osiemdziesiątych, perfekcyjnie odtwarzając realia, klimat i atmosferę tamtego czasu. To piękna, świetnie napisana, pełna humoru, lekkości i uroku literacka opowieść, która zachwyca od pierwszego do ostatniego zdania.

Cezary Łazarewicz

György Gömöri jest w Polsce wysoko ceniony zarówno w środowisku literackim, jak i w kręgach akademickich. Zalicza się go do elitarnego grona cudzoziemców szczególnie zasłużonych dla kultury – zwłaszcza literatury – polskiej. (…) Niemalże od początku występował równocześnie w kilku rolach: krytyka, popularyzatora, tłumacza. Jakby tego było mało, przez dziesięciolecia wykładał literaturę polską, a także węgierską, na najbardziej renomowanych uczelniach zachodnich, głównie w Cambridge, ale również na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley (namaszczony przez Czesława Miłosza, którego przez jeden semestr tam zastępował). (…) Książka, którą czytelnik ma przed oczyma, jest świetnym i bardzo interesującym świadectwem bardzo rozległych kontaktów Gömöriego z pisarzami polskimi. Wielu z nich zawdzięcza mu łatwiejszą drogę do czytelników, zresztą nie tylko węgierskich.

Jerzy Snopek

Miejsca tworzą ludzi, ludzie tworzą miejsca. Wrastają w nie wraz z tradycjami i wartościami wynoszonymi z domu. Fabuła książki głównie rozgrywa się na terenie Ziem Odzyskanych. Autorka zestawia ze sobą miasto i wieś. Niespodziewane wydarzenia, historie rodzinne, nietuzinkowi bohaterowie niczym pojedyncze puzzle odsłaniają obraz dziejów tych ziem, tego jak małe tworzy większe, jak większe nie byłoby w stanie istnieć bez poszczególnych elementów. Szkłem, przez które czytelnik będzie poznawać wszystkie części układanki, są losy Stefki, jej rodziny oraz spotykanych przez nią, na różnych etapach życia, ludzi.

Jakże różni to pisarze! I jakże zarazem w tej różnorodności współdzielący ten sam świat - nasz świat: ludzki i nieziemski, polski i powszechny, historyczny i aktualny. Młode i średnie pokolenie adeptów literatury poszukuje własnego głosu, chce pisać sobą. I sięga do najbliższego mu, najintymniejszego doświadczenia współczesności, w której banalna codzienność splata się z czymś niesamowitym, groteskowym, absurdalnym, groźnym. Rzeczywistość w poczciwym, tradycyjnym rozumieniu już nie istnieje, jej realne kształty ulegają ciągłym modyfikacjom, dewiacjom, dewastacjom. Rozsadza ją podszyte lękiem uciekanie w małą, intymną wyobraźnię, gdzie można opowiedzieć siebie nieco inaczej, lepiej, szczerzej.

- Krzysztof Zajas, redaktor naczelny „Czasu Literatury"

Nie sposób zbagatelizować tego protestu przeciwko patriarchalnym posadom poznawalnego świata. Zbyt wiele rzeczy w naszej rzeczywistości nadal kojarzy się z wyłącznie męskim rodzajem osobowym. Nie będę tu analizował prezentowanej odmienności stylistyk, nie zamierzam porównywać różnych koncepcji poetyckich i czegokolwiek chwalić bądź cokolwiek ganić; doceniam jakość pisarską antologii, a przede wszystkim matriarchalne przesłanie, które - czego jestem pewien - boleśnie i dobitnie trafi do serc czytelników.

- Jarosław Jabrzemski

Ta książka opowiada przede wszystkim o moim życiu społecznym. Składa się z trzech części. Pierwsza, Ślady internowania, stanowi dokumentalny zapis mojego internowania w stanie wojennym; zawiera listy, które pisałem z więzienia do rodziców, i wiersze, także pisane w więzieniu. Druga część, Ślady oporu, to rodzaj aneksu do poprzedniej relacji; opowiada o mojej działalności społecznej i opozycyjnej. Ostatnia część, Ślady twórczości – Rodowód nieskończony, to przypomnienie wybranych wierszy napisanych przed internowaniem i po wyjściu z więzienia, do roku 1990. Wierzę, że zamieszczone w książce teksty przedstawiają istotny fragment losu tej części pokolenia, do której należę. 

-Jarosław Broda

Tom zawiera materiały różne pod względem formy, a jednorodne w swej treści. Główną jego część stanowi Dziennik. Jest to raptularzowy zapis kolejnych dni spędzonych w tzw. Ośrodkach Odosobnienia dla Internowanych we Włodawie i Lublinie. Pozostałe części tomu, którego tytuł pozwoliłem sobie zaczerpnąć z fragmentów wspomnień z „interny” publikowanych na łamach biuletynu TZR Środkowo-Wschodniego NSZZ „Solidarność”, stanowią uzupełnienie, a może dopełnienie raptularzowego zapisu. Tak właśnie – jak to sugeruje tytuł – było. Codzienne ocalanie czynionych na gorąco notatek, by zachować dla siebie – tak przynajmniej początkowo się wydawało – ten czas wraz ze wszystkimi zachodzącymi w nim wydarzeniami.

-Stefan Szaciłowski

Konkurs literacki „Pokolenie Solidarności” został zorganizowany przez Instytut Literatury w 2021 roku dla uczczenia 41 rocznicy powołania NSZZ „Solidarność” oraz 40 rocznicy wprowadzenia stanu wo - jennego. Do konkursu przyjmowano trzy formy literackie: opowiadania, powieści oraz utwory non-fiction (w tym dzienniki, wspomnienia, reportaże i biografie), których tematyka dotyczyła historii, działalności lub spuścizny NSZZ „Solidarność”. Do udziału w konkursie – poza kategoriami przeznaczonymi tylko dla działaczy „Solidarności” — mógł przystąpić każdy. Nadesłane prace oceniało jury w składzie: prof. dr hab. Michał Januszkiewicz, prof. dr hab. Piotr Müldner-Nieckowski, dr Paweł Nowakowski oraz dr Jarosław Szarek (przewodniczący).

W Antologii publikujemy utwory, którym w konkursie literackim „Pokolenie Solidarności” przyznano trzy pierwsze miejsca w kategorii opowiadanie, oraz teksty wyróżnione w kategorii non-fiction.

Monografia, której celem jest próba odpowiedzi na pytanie postawione w tytule, przedstawia nowe spojrzenie na kształtowanie literackiej autobiografii i wizerunku pisarza, stosowanie zabiegów autokreacyjnych oraz gier, które podejmował z czytelnikiem. Publikacja jest przeznaczona dla wszystkich miłośników literatury dwudziestolecia, a w szczególności tych zainteresowanych procesami literackimi oraz polem literackim tej epoki.

W pierwszych dniach stanu wojennego 126 internowanych z Krakowa i okolic zostało skierowanych do zakładu karnego w Nowym Wiśniczu, ale ze względu na fatalne warunki bytowe, np. brak bieżącej wody i kanalizacji, po dwóch tygodniach przewieziono ich do otwartego rok wcześniej aresztu śledczego w Załężu. W ciągu dziesięciu miesięcy bramę tego więzienia przekroczyło co najmniej 817 internowanych związkowców i liderów opozycji demokratycznej z różnych stron Polski.

W opublikowanym wcześniej I tomie Internowanych w Nowym Wiśniczu i Załężu k. Rzeszowa znalazły miejsce dzienniki i relacje dziesięciu autorów, spisywane na bieżąco w stanie wojennym. W obecnej publikacji przekazujemy Czytelnikom wspomnienia 31 kolejnych osób. Oba tomy są dokumentem epoki, świadectwem oporu, cierpień, niekończących się protestów w imię zachowania własnej godności i obrony zdobyczy Sierpnia ’81, ale również – radości i nadziei. W pierwszym dniu pobytu w Załężu Adam Macedoński zmuszony był powiedzieć strażnikowi: „Tak w Oświęcimiu było, że bili i z psami witali, a tu nie jest Oświęcim”. Po ośmiu miesiącach internowani stracili cierpliwość – burzyli ściany między celami i wyważali kraty. W końcu ich wola doprowadziła również do zburzenia całego systemu PRL.

W tomie zebrano dzienniki i relacje dziesięciu osób internowanych po 13 XII 1981 roku w Nowym Wiśniczu i w Załężu koło Rzeszowa. Świadectwa te odznaczają się szczególnym autentyzmem ocen własnej sytuacji i sytuacji Polski, pogrążonej w głębokim kryzysie społecznym i gospodarczym. W więzieniach zamknięto wówczas działaczy NSZZ „Solidarność” oraz innych, niezależnych struktur z całego kraju: z Krakowa, Nowego Sącza, Olsztyna, Tarnowa, Rzeszowa, Warszawy i Wrocławia.

Zwieziono ich i zamknięto, by ich upokorzyć i zniechęcić, ale po pierwszym szoku, spowodowanym aresztowaniami „z dnia na dzień stawali się mocniejsi, wydobywali z siebie utraconą pewność siebie” (ks. Władysław Palmowski, duszpasterz internowanych). W zaplanowanym przez Wydawcę drugim tomie znajdą się wspomnienia kolejnych trzydziestu osób, również aktywistów NSZZ „Solidarność” lub innych niezależnych struktur organizującej się opozycji antykomunistycznej.

Przemoc militarno-policyjna, powszechna bieda i upośledzenie cywilizacyjne, a także zwyczajne upodlenie bezczelnym kłamstwem w życiu publicznym spotkały się z szerokim oporem społecznym. Ten świat powinien zostać przedstawiony w całej swojej grozie, ale też głupocie i śmieszności – totalitaryzm był straszny, ale jednocześnie w wielu przejawach groteskowy i pokraczny. Z oczywistych powodów demograficznych wśród członków „Solidarności” dominowali ludzie urodzeni w pierwszym dziesięcioleciu tzw. Polski Ludowej, choć liderów i szeregowych działaczy nie brakowało również wśród starszych Polaków. Dlatego przywołując doświadczenia, przeżycia i osobliwości tamtych czasów, sięgamy do pamięci i opowieści wszystkich uczestników ówczesnej walki o wolność.

(ze wstępu Józefa Marii Ruszara)